Eenzaamheid ervaren we als een pijnlijk gevoel waar we het liefste zo snel mogelijk vanaf willen. We kennen allemaal wel zo’n moment of periode waarbij je je eenzaam voelde. Dit gevoel van afgesloten zijn gaat meestal vanzelf weer over. Maar als eenzaamheid aanhoudt, kan dit schadelijke gevolgen hebben voor je gezondheid. Uit herhaaldelijk wetenschappelijk onderzoek blijkt dat langdurige eenzaamheid het immuunsysteem ondermijnt. Toch liggen er in eenzaamheid ook waardevolle levenslessen verscholen…
Eenzaamheid: dit is de impact op je fysieke en mentale gezondheid
Eenzaamheid is een onderwerp waar we niet makkelijk over praten. Dat het de hoogste tijd is om eenzaamheid bespreekbaar te maken blijkt uit het feit dat in Nederland meer dan één miljoen mensen (bijna 1 op de 10 Nederlanders) zich in 2019 erg eenzaam voelde. Daar bovenop, voelde één op de drie Nederlanders zich matig eenzaam. En het zijn lang niet alleen ouderen die zich eenzaam voelen. Eenzaamheid komt voor onder alle lagen van de bevolking. En in elke leeftijdscategorie.
Van gemeenschap naar individu
Maar hoe komt het eigenlijk dat eenzaamheid zo’n groot probleem is in onze samenleving? Door de eeuwen heen is de focus steeds meer verschoven van de gemeenschap naar het individu. Nederland is één van de meest individualistische landen ter wereld. Sociale structuren waarin we voor elkaar zorgden – van gezin tot buurt – zijn langzaam maar zeker afgebrokkeld. Dat terwijl elke menselijk instinct is ingesteld op leven in een groep. We voelen ons namelijk niet alleen goed als we met elkaar verbonden zijn, maar óók veilig. Hier komen we later op terug. Maar nu eerst: wat is eenzaamheid eigenlijk?
Alleen of eenzaam?
De woorden ‘eenzaam’ en ‘alleen’ worden nogal eens door elkaar gehaald. We gebruiken ze vaak als synoniem. Maar er bestaat wel degelijk onderscheid tussen alleen zijn en je eenzaam voelen, aldus sociaal neuroloog John Cacioppo. Het woord ‘alleen zijn’ zegt iets over de situatie, terwijl je eenzaam voelen de pijn beschrijft van het gevoel alleen te zijn. Er zijn namelijk mensen die alleen zijn en/of wonen en zich niet eenzaam voelen. En hier juist van genieten. Dat terwijl mensen met ontzettend veel contacten zich juist wel eenzaam voelen. Cacioppo: ‘Fysieke isolatie kan bijdragen aan gevoelens van eenzaamheid, maar mensen kunnen ook eenzaam zijn in een huwelijk, familie, vriendenkring of in een menigte’.
Subjectieve ervaring
Eenzaamheid is dus een gevoel, een subjectieve en individuele aangelegenheid. Zo blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Chicago. Eenzaam voel je je volgens de onderzoekers als er een verschil is tussen hoeveel sociale interactie je graag zou willen en hoeveel sociale interactie je daadwerkelijk hebt. Uiteraard is dat voor iedereen verschillend. Het is dus belangrijk om niet continue mensen om je heen te hebben, maar om ervoor te zorgen dat je je eigen behoeften niet tekort doet. Volgens Anja Machielse, filosoof en sociale wetenschapper, heeft eenzaamheid dan ook te maken met het ontbreken van betekenisvolle relaties. Machielse: ‘Niet het aantal relaties, maar de betekenis die iemand daaraan geeft, is van belang. Dat je een heleboel mensen kent, zegt niets over de kwaliteit van die relaties. Je kunt je eenzaam voelen ondanks een partner of een brede vriendenkring.’
Fysieke ervaring
Maar wat gebeurt er in je lichaam als je eenzaamheid ervaart? Uit neuropsychologisch onderzoek blijkt dat eenzaamheid in precies hetzelfde deel van de hersenen waar te nemen is als lichamelijke pijn. Dit betekent dat op het moment dat je je eenzaam voelt, dit letterlijk pijn doet in je lichaam. Een afwijzing van je beste vriendin voelt dus hetzelfde als een verwonde hand. Nu weten we dat pijn een functie heeft. Het is een waarschuwingssignaal, zegt eenzaamheidsexpert Jeannette Rijks. ‘Pijn waarschuwt ons dat er iets niet in de haak is, en het wijst ons op mogelijk gevaar. Pijn zet ons aan tot actie: let op, haal die hand uit het vuur. Of: let op: je slaat naast de spijker, niet meer doen!’ Dit is volgens haar bij eenzaamheid dan ook niet anders. Het zet ons aan om weer de verbinding te maken met anderen.
Overleven
Maar waarom is die verbinding met anderen dan zo belangrijk? Neuroloog Manfred Spitzer legt dit uit: ‘Vanuit evolutionair oogpunt is vast te stellen dat pijn niet bestaat om ons te pesten of te kwellen, integendeel: het heeft een hele belangrijke functie voor ons overleven.’ Vroeger hadden we anderen nodig om te overleven. Spitzer: ‘Als iemand tienduizenden jaren geleden door zijn medemensen uit de groep werd gegooid, was dat zijn doodvonnis, want jagen op grote dieren en het verjagen van roofdieren is voor de mens alleen mogelijk in een gemeenschap.’ Sociaal neuroloog John Cacioppo beaamt dit: ‘Eenzaamheid is geëvolueerd als elke andere vorm van pijn. Deze pijn diende om ons ertoe aan te zetten om de verbindingen veilig te stellen die we nodig hadden om te overleven. Het is net zoals honger. Als we dit negeren overleven we het uiteindelijk niet. Zo kan ook eenzaamheid – als het wordt genegeerd – schadelijke effecten hebben. Eenzaamheid heeft zich dus ontwikkeld als een signaal om gedrag te veranderen, net als honger, dorst, of fysieke pijn.’
Chronische eenzaamheid
Eenzaamheid is volgens eenzaamheidsexpert Jeannette Rijks op zich dus niet een probleem. ‘Maar als je het niet kunt oplossen wordt het dat wel. Als het alarm aan blijft staan – wat gebeurt bij chronische eenzaamheid – kan dit schadelijke gevolgen hebben voor je gezondheid. Van chronische eenzaamheid is al sprake volgens Jeannette als iemand er circa een jaar lang niet in geslaagd is de eenzaamheid op te lossen.
Gezondheidseffecten
Eenzaamheid is dus niet alleen een ontzettend naar gevoel, maar het kan ook ernstige gevolgen hebben voor je gezondheid toont steeds meer wetenschappelijk onderzoek aan. Zo zou de kans op hart- en vaatziekten, obesitas, depressie en slaapstoornissen, stijgen door eenzaamheid. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek door de Universiteit van Helsinki onder 480.000 mensen tussen de 40 en 69 jaar oud. Van deze groep mensen werd 10 procent als ‘sociaal geïsoleerd’ beschouwd en 6 procent als ‘eenzaam’. De deelnemers die tot de categorie eenzaam behoorden, hadden vaak depressieve klachten. Daar bovenop liepen de mensen uit de sociaal geïsoleerde categorie een ongeveer 40 procent hoger risico op een hartaanval of beroerte. Bij mensen die al een hart- en vaataandoening hadden, werd eenzaamheid zelfs geassocieerd met een verhoogd risico op overlijden.
Chronische stress
Eenzaamheid kan dus schadelijk zijn voor je gezondheid. Maar hoe zit dat precies? Aanhoudende eenzaamheid leidt tot een chronische toestand van continue alertheid en stress, blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Chicago. De gevolgen hiervan zijn een verzwakt immuunsysteem en meer ontstekingsreacties in je lichaam die in chronische vorm leiden tot een breed scala aan ziektes zoals hierboven genoemd en uiteindelijk tot vervroegde dood. Om dit uit te leggen is het belangrijk dat we eerst kijken naar wat stress met je lichaam doet.
Stress
Stress is een acute reactie van het lichaam op dreigend gevaar. Stresshormonen worden geactiveerd als adrenaline en cortisol. Je ademhaling gaat sneller, je hartslag gaat omhoog, je spierspanning neemt toe. Klaar om te vluchten of te vechten. Ze geven je een stoot aan energie en maken je alert, alles wat je nodig hebt om een topprestatie te leveren. En dat is handig als je een belangrijke presentatie moet geven en cruciaal als je opzij moet springen voor een naderende tram. Blijft dit noodsituatieprogramma echter permanent aanstaan, zoals gebeurt bij eenzaamheid, ontstaat er een probleem, stelt neuroloog Manfred Spitzer. Want terwijl je lichaam zich klaarmaakt voor optimale prestatie, zet het noodprogramma tegelijkertijd alle energieverbruikende lichaamsfuncties stop zoals je spijsvertering en je weerstand. Want, het ‘gevaar’ overleven is belangrijker dan je eten verteren of ziektekiemen bestrijden.
Ontstekingsreacties
Je kunt je vast wel voorstellen dat dit op den duur tegen je gaat werken. En je kan dan ook te maken krijgen met hoge bloeddruk, hartkloppingen, een verminderde werking van je immuunsysteem en dus meer ontstekingsreacties. Deze ontstekingen zijn namelijk een reactie van het immuunsysteem om het lichaam te beschermen, maar kunnen zoals hierboven al genoemd, in chronische vorm leiden tot een breed scala aan ziektes en uiteindelijk tot vervroegde dood. Dit wordt onderbouwd door de onderzoekers van de Universiteit van Chicago. Uit hun onderzoek blijkt namelijk dat de genen die ontstekingen bevorderen actiever zijn bij eenzame mensen en tegelijkertijd de genen onderdrukt die nodig zijn voor bescherming tegen ziekteverwekkers, bijvoorbeeld virussen.
Hoe word je eenzaam?
Zoals eerder aangegeven is eenzaamheid een verschijnsel dat bij het leven hoort. Iedereen voelt zich in zijn of haar leven wel een keertje eenzaam. Maar er zijn wel bepaalde factoren die eenzaamheid in de hand werken, aldus filosoof en sociale wetenschapper Anja Machielse. ‘Ingrijpende gebeurtenissen, zoals het overlijden van een dierbare, een echtscheiding, gezondheidsproblemen, een verhuizing of werkloosheid, brengen eenzaamheidsgevoelens met zich mee. Ze impliceren het verlies van één belangrijk persoon of van sociale contacten in bredere zin.’ Zo ook ervaren volgens sociaal neuroloog John Cacioppo veel studenten die naar de universiteit gaan gevoelens van eenzaamheid en verdriet door het verlies van contact met hun vrienden en familie. Maar niet alleen negatieve ervaringen kunnen volgens Machielse een gevoel van eenzaamheid oproepen, ook positieve gebeurtenissen. ‘Intense ervaringen, ook als ze positief zijn, wil je delen met mensen waarmee je je verbonden voelt. Als zulke personen ontbreken, kun je je pijnlijk eenzaam voelen.’
Waardevol
Ondanks de ontzettend nare kanten van eenzaamheid, kan een periode van eenzaamheid volgens het boeddhisme ook heel waardevol zijn. Het omarmen van je eenzaamheid kan je namelijk innerlijke rust en wijsheid brengen, aldus Vajrayana-boeddhist Pema Chödrön. Zo schrijft hij dat brandende, pijnlijke eenzaamheid een poort is naar een ander soort alleen-zijn: ‘cool loneliness‘. Deze koele eenzaamheid is een staat van zijn die vol wijsheid en vertrouwen zit. Waarvan je niet eens wilt ontsnappen, omdat ze rust brengt. Alle momenten van lijden in je leven kunnen een poort zijn naar die kalmte, maar eenzaamheid ligt er extra dichtbij. Op die momenten voel je namelijk een hele belangrijke leegte. Weliswaar nog onder een laagje verdriet, maar je voelt haar wel. En volgens het boeddhisme liggen in die leegte de belangrijkste levenslessen verscholen. Wil je hier meer over lezen? Klik dan hier.
Je stralend & fit blijven voelen na je 40e?
De Conscious Aging guide wijst je de weg. Bestel deze 164 pagina dikke gids nu voor slechts €19,95. Ja, ik wil deze gids!
Bronnen: Scientias, Eenzaamheid Informatie Centrum, De Kennis van Nu en Eenzaamheid: de impact van sociaal isolement van Manfred Spitzer
