Dader of slachtoffer: met welke rol identificeer jij je onbewust?

In de afgelopen jaren dat we samenwerken met familiesystemen expert Els van Steijn, komt regelmatig de dynamiek tussen slachtoffers en daders aan bod en hoe deze samenhangt met je familiesysteem. Ook tijdens de workshops is er altijd wel een familieopstelling van iemand bij die een link heeft met dit thema. Vandaar dat we Els vroegen om dieper in te gaan op de samenhang tussen slachtoffers en daders. Zowel binnen je eigen familiesysteem als in de samenleving als geheel. Want zolang we daders blijven buitensluiten, zullen er vanuit het familiegeweten altijd onbewuste identificaties ontstaan en daderschap-patronen worden herhaald. En omdat we samen op weg zijn naar een liefdevollere wereld helpt Els zowel de slachtoffers als de daders op weg. 

Dader of slachtoffer: met welke rol identificeer jij je onbewust?

Els: ‘Vaak denken we in termen van schuld en onschuld: de dader is schuldig en het slachtoffer onschuldig. Vanuit je persoonlijke geweten trek je jouw conclusie over een situatie. Dit is het geweten van goed en kwaad. Het persoonlijke geweten fungeert als een kompas en stuurt daarmee je gedrag, zodat je onderdeel blijft uitmaken van een voor jou belangrijke groep. Als je iets doet wat binnen de groepsnormen valt, voel je je onschuldig. Op deze manier kun je de meest afschuwelijk dingen doen, zonder je schuldig te voelen. Denk bijvoorbeeld aan jeugdbendes met criminaliteit en geweld of de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De mensen die dergelijke gruwelijke daden hebben begaan, ervaren een schoon geweten. Hun daden zorgen ervoor dat ze bij hun groep horen’.

Wat zijn de kenmerken van een dader en welke van een slachtoffer?

Els: ‘Een genuanceerde definitie formuleren is heel complex. Soms vindt iemand zichzelf geen dader of slachtoffer, terwijl dat in de ogen van iemand anders heel anders ligt. Dat kan voortkomen vanuit ontkenning, schaamte en/of een onrealistisch beeld over je eigen aandeel. Volgens Edith Eva Eger, die Auschwitz overleefde, word je uitsluitend slachtoffer door ervoor te kiezen aan de slachtofferrol vast te houden en de daarbij horende denkwijze te ontwikkelen: star, verwijtend, pessimistisch en zonder los te kunnen laten. Je blijft in het verleden vastzitten en zoals Edith Eva Eger zegt: “je wordt je eigen gevangenisbewaarder”. Dat je niet aan je rol van dader of slachtoffer voorbij kunt groeien is altijd uit onmacht. De winst om te veranderen is te klein: je pijn is te groot en je blijft gevangen in een menselijk drama’.

Dader of slachtoffer zijn klinkt nogal groot. Vooral ‘daderschap’ kun je negatief opvatten. Hoe werk jij vanuit deze dynamiek met de mensen in je praktijk?

Els: “Mededogen is een houding die ruimte schept. Iedere dader blijkt bijna altijd zelf slachtoffer te zijn geweest. Als een dader grensoverschrijdend gedrag vertoont zoals geweld, mishandeling of verkrachting is het duidelijk dat dit gebeurtenissen zijn die nooit hadden mogen plaats vinden. Vaak heb je een duidelijke mening wat er met de daders moet gebeuren. Meestal zijn je gedachten en verwensingen niet heel verheffend. Vanzelfsprekend komt dit voort uit je machteloosheid en frustratie. Zelfs de meest rechtschapen mens heeft begrip dat bijvoorbeeld kinderverkrachters afgeronseld worden, dan wel (de dood)straf verdienen. Hiermee verander je jezelf in een potentiële dader. Vanuit jouw persoonlijke geweten geef je jezelf het recht de ander te veroordelen. Je vindt jezelf dan ook ‘beter’. Door je veroordeling ontstaat al ‘daderschaps-energie’, die je hopelijk niet doorvoert in actief gedrag. De kunst is om gedrag en persoon los te koppelen. Het gedrag van de dader is nooit goed te praten en daar is gelukkig in Nederland een gelegitimeerde Rechtspraak voor in het leven geroepen. De daad is misselijkmakend en afschuwelijk, de mens achter de daad is dat niet. Mijn cliënten ondersteun ik om het lot van de dader bij de dader te laten en het eigen lot met alle pijn en kwetsuren onder ogen te zien.”

Waarom zijn daders en slachtoffers sterker met elkaar verbonden dan je misschien denkt?

Els: ‘Tussen daders en slachtoffers ontstaat altijd een binding, want de dader heeft ‘genomen’ van een slachtoffer, waardoor de wetmatigheid van de vereffening van geven en ontvangen wordt geactiveerd. In een positieve relatie werkt dat als volgt: jij geeft iets aan een ander (aandacht, hulp, liefde, geld etc.). Die ander kan dat ontvangen. Doordat die ander aanneemt, gaat hij of zij zich schuldig voelen. Dat gevoel is meestal lastig om uit te houden, dus gaat die ander weer geven. Als jij dan aanneemt wat de ander geeft, is de ander zijn schuldgevoel kwijt. Jij hebt iets moois of fijns ontvangen waardoor jij je weer schuldig voelt. Van dat gevoel wil je weer af. En omdat je die ander leuk vindt of iets gunt, geef jij weer iets terug en soms zelfs een beetje meer. Als de ander dat aanneemt, ontstaat een gezonde relatie. Relaties in welke vorm dan ook (behoudens tussen ouders en kinderen) zijn een constante uitwisseling van geven en ontvangen. De vereffening hoeft niet in dezelfde vorm plaats te vinden. Relaties vestigen zich dus in het kunnen ontvangen en niet in het geven.

Stel nu dat de ander jou een klap verkoopt. Daarmee krijg jij het recht om een mep terug te geven. Hierdoor denkt de ander weer het recht te hebben om een nieuwe schoffering toe te brengen, waardoor jij weer terug slaat en ga zo maar door. Hierdoor kom je in een negatieve spiraal. Zo ontstaan oorlogen. Vooral als je meent het recht te hebben en het nodig te vinden voor een ander te vereffenen, terwijl het jou niet daadwerkelijk is aangedaan. Daders en slachtoffers zijn geen groepen mensen maar individuen, die individueel antwoord moeten vinden op hun disbalans tussen ‘geven en ontvangen’ en hoe ze daarmee omgaan. Dit patroon van negatieve vereffening is te doorbreken indien je de ander wel iets terug doet, maar net een beetje minder dan jou is aangedaan. Dan bestaat de kans dat de spiraal wordt doorbroken. Dan moet je het wel aankunnen om de wijste te zijn’.

Hoe zijn daders en slachtoffers vervlochten in een familiesysteem?

Els: ‘Een familiesysteem is de onlosmakelijke verbinding met al je biologisch familieleden. Het familiesysteem beschrijf ik altijd aan de hand van de metafoor van ‘de fontein’. Stel je een mooie fontein voor met verschillende bakken met water die elkaar bevloeien. Bovenin staan de voorouders, daaronder je opa’s en oma’s en daaronder jouw biologische ouders. Jij staat altijd in de kindsbak onder je ouders, tezamen met je (half)broers/zussen, miskramen, geaborteerde kinderen en verzwegen kinderen in volgorde van geboorte (bloedband). Als jij op jouw plek staat in die onzichtbare fontein, kun je uittekenen dat je leven in de basis een goede wending heeft. Alleen sta je niet altijd goed op jouw plek. Zie mijn boek voor verdere informatie over hoe je op jouw plek kunt komen te staan. Binnen een familiesysteem heerst een zogenaamd familiegeweten. Dat is iets anders dan je persoonlijke geweten. Dit geweten voel je niet maar is er wel. Het familiegeweten heeft meerdere taken, waaronder ‘iedereen die erbij hoort en wordt buitengesloten een plek te geven’ en ‘de vereffening van geven en ontvangen van het hele familiesysteem recht te trekken’.

In de fontein is het duidelijk wat jouw plek is, bijvoorbeeld derde kind van jouw ouders. Dat is onbetwistbaar. Wat de meeste mensen niet weten, is dat daders en slachtoffers ook bij je familiesysteem behoren. Net zoals ex-partners. Bij daders en slachtoffers maakt het niet uit of er sprake is van een bloedband. De slachtoffers die gemaakt zijn door een dader uit jouw familie (of door jouzelf) horen bij jouw familiesysteem. Als jij slachtoffer bent geworden van een dader die oorspronkelijk niet bij jouw systeem hoort, hoort de dader vanaf dat moment bij jouw systeem. Jij wordt vervolgens als slachtoffer aangenomen in het familiesysteem van de dader. Denk bij daders en slachtoffers niet alleen aan agressiviteit en grensoverschrijdingen, maar ook financieel misbruik of verlies van de ander dat voor jou heel gunstig uitpakt. Of je hebt veel geld verdiend ten koste van anderen, etc. Daders en slachtoffers zijn dus door het familiegeweten onlosmakelijk met elkaar verbonden’.

Op welke manier heeft een dader of slachtoffer last van deze erfenis uit het familiesysteem?

Els: ‘Daders en slachtoffers hebben geen vaste plek in ‘de fontein’. Deze energie zorgt voor onrust in een systeem. Dit kan in de generaties erna nog worden gevoeld. Denk hierbij aan de kleinkinderen van mensen die concentratiekampen hebben overleefd, die het moeilijk vinden om hun leven vol te leven. Het familiegeweten accepteert het niet als iemand wordt buitengesloten. Eens in de zoveel tijd zal iemand – die later is geboren dan de (buitengesloten) dader of slachtoffer – onbewust in dienst worden genomen door het familiegeweten, om ‘onbewust geïdentificeerd’ te raken met bijvoorbeeld de door de familie gemaakte slachtoffers. Zonder dat dit kind zich ervan bewust is, gaat het leven volgens de dynamiek ‘ik volg je’ en ‘het zal mij niet beter gaan dan jou’. Dit kind, wellicht jij, zorgt er dan onbewust voor dat het zich zichzelf niet goed laat gaan. Als dit kind dat onbewust is geïdentificeerd het zichzelf goed laat gaan, wordt het ‘ontrouw’ aan de persoon met wie het kind is geïdentificeerd. En dat is niet uit te houden, want de onbewuste identificatie is de grote liefde van dit kind.

Het gezondste sap van Nederland

Bestellen

Het gezondste sap van Nederland

Bestellen

Stel nu dat het kind onbewust is geïdentificeerd met de slachtoffers, dan gaat dit kind ook slachtoffer-gedrag vertonen. En steeds als het weer goed lijkt te gaan, wordt het weer slachtoffer. Stel nu dat het kind onbewust is geïdentificeerd met de daders, dan zal dit kind ook negatief daderschap vertonen. Het kind volgt patronen van de persoon met wie het is geïdentificeerd en zal dus ook slachtoffers gaan maken. Daarnaast kan het familiegeweten ervoor zorgen dat de balans van geven en ontvangen wordt hersteld. Stel nu dat je familiesysteem veel heeft ‘genomen’ in het leven. Dan kan het zijn dat jij als kind juist heel veel gaat geven om onbewust te compenseren. Dit kan zelfs zover gaan dat zelfmoord wordt gepleegd. Hoe deze onzichtbare patronen zich bij jou manifesteren is in een opstelling bloot te leggen. Door opstellingen kunnen onbewuste identificaties worden doorbroken’.

Hoe kom je los van je rol als slachtoffer?

Els: ‘Edith Eva Eger hanteert als definitie van slachtofferschap dat je je focus buiten jezelf legt: dat je buiten jezelf op zoek gaat naar iemand die je de schuld kunt geven voor je huidige omstandigheden of die je jouw doel, lot of waarde wilt laten bepalen. Ieder mens heeft zijn eigen overlevingsmechanisme om complexe en vernederende zaken door te komen. Mogelijk ben je getraumatiseerd. Hoe hard het ook klinkt, je moet bereid zijn om geen slachtoffer meer te zijn’.

Heeft de rol als slachtoffer ook voordelen in zich?

Els: ‘Slachtoffer zijn heeft zeker voordelen. Ook is het vaak makkelijk om een manier te vinden om jezelf de schuld te geven, alsof je ‘het’ hebt verdiend in negatieve zin. Daarmee ontken je dat je slachtoffer bent. Soms gaat iemand direct terug naar de normale gang van zaken om controle terug te pakken. Dat is prima, mits je het volgende ook maar oppakt: je laat los wat niet van jou is en kijkt aan wat wel van jou is. Je laat de verantwoordelijkheid voor datgene dat niet van jou is bij de dader. Je mag altijd feedback geven en grenzen stellen. Ga niet vergeven. Hoe nobel dit ook klinkt. Want als je vanuit vrijheid je eigen leven verder wil leiden is het belastend. De dader heeft genomen door zijn of haar daad. Dit is nemen. Als je dan ook nog vergeeft, ontvangt de dader nog meer waardoor de balans van geven en ontvangen helemaal wordt verstoord. Hierdoor blijf je op een negatieve manier aan elkaar verbonden. Loslaten dus, en niet vergeven. De volle verantwoordelijkheid voor wat er is gebeurd laat je bij de ander. Het is jouw verantwoordelijkheid hoe jij ermee omgaat. Dat is hoe dan ook een pijnlijk proces en heeft tijd nodig. Dat betekent de pijn aangaan op alle lagen en de stappen te zetten die nodig zijn, wellicht dat verzoening zelfs mogelijk is en misschien ook niet. Het aangaan van je primaire emoties is hierbij helend. Primaire emoties zijn verbonden aan een wond, zijn kort en heftig en maken je schoon van binnen. Zie mijn boek voor uitleg en hoe je dit kunt doen. En durf hulp te vragen. Je hoeft het niet alleen te doen. Vind een manier dat je mensen weer durft te vertrouwen, inclusief jezelf’.

Hoe kom je los van de rol als dader en heel je jezelf?

Els: ‘Als jij de dader bent, erken dat dan. Dat is helend voor jou en ook voor de ander. Boete doen is zinloos. Doordat je je schuldig voelt, ga je soms boete doen en jezelf straffen. Of je zegt constant tegen jezelf dat je je zo schuldig voelt en het levert niets op. Het slachtoffer noch jij zijn daarmee gebaat. Het ontneemt je waardigheid en energie. Wat helpt is dat je jouw lot aankijkt. Jouw lot zijn alle omstandigheden die jou hebben gemaakt tot wie je bent, met al het mooie en ook het zware. Het is een wetmatigheid dat als je jouw lot echt aankijkt, je altijd kracht krijgt. Je denkt vaak dat wegkijken makkelijker is. Brene Brown zegt: “Als we het moeilijk hebben, zijn velen van ons beter in staat om pijn te veroorzaken, dan zelf de eigen pijn te voelen.” Dan kijk je je eigen lot niet aan. Realiseer je dan ook dat een familiesysteem alles altijd onbewust met elkaar draagt. Wat jij niet aankijkt en zelf draagt, wordt door de volgende generatie overgenomen, die daardoor minder in staat zijn om hun eigen leven te leiden. Wellicht zijn dat jouw kinderen… Hoe dit soort generatie-overstijgende dynamieken werken, zie mijn boek ‘de fontein’. Blijf weg van excuses naar jezelf, het gebeuren te bagatelliseren of je aandeel te ontkennen. Maak je slachtoffer ook weer menselijk, daarmee kom je eerder bij je eigen heling. Daders ‘rechtvaardigen’ hun daden vaak doordat ze de ander niet als mens/menselijk zien. Ga door je schaamte heen en doe wat gepast is in deze situatie. Groei daardoor als mens. Agressie kan veel vernietigen, maar je kunt het ook gebruiken om iets goeds tot stand te brengen. Een misstap in je leven wil niet zeggen dat jij je hele leven hebt verknald’.

Wil je nog een laatste wijze raad mee geven?

Els: ‘Paolo Coelho beschrijft in een van zijn boeken: “Maak dat ik voldoende nederig ben om te aanvaarden dat ik niet anders ben dan anderen”. Als je als mens extreem gehecht bent aan ‘goed zijn met een hoge moraal’, kan het zijn dat jij ook een onbewuste identificatie hebt. In het dagelijkse leven heb je het dan wel makkelijker en het maakt de wereld ook veiliger. Wees dankbaar dat dat jouw lot is. Zolang we als samenleving de daders buitensluiten, zullen er vanuit het familiegeweten altijd onbewuste identificaties ontstaan en daderschap-patronen worden herhaald. Daders blijven ten allen tijde verantwoordelijk voor hetgeen ze hebben gedaan en daarvoor moeten ze gepast worden gestraft. Realiseer je dat daders vaak ook slachtoffers zijn geweest, en dat de slachtoffers door hun beschadiging vaak weer daders worden. Een heel verdrietige spiraal. Weet dat je altijd zelf een keuze hebt hoe je ermee om kunt gaan. Niemand kan van jou een slachtoffer maken. Dat kun je alleen zelf. Vraag je dus niet af: “waarom ik?”, maar: “wat doe ik eraan?” Als je goed op jouw plek in de fontein staat, verkleint dat de kans dat je een dader of slachtoffer van jezelf maakt. De kunst is om op je eigen plek te staan en de ander zijn plek te gunnen. Zo creëer je verbinding met jezelf en met de ander. Verbinding geeft kracht, waarmee je waardevolle doelen kunt bereiken’.

MEER LEZEN VAN ELS

1. Zo blijf je in je kracht staan als je ouders aftakelen
2. Waarom een gezonde relatie begin bij kunnen ontvangen
3. Waarom volwassen worden soms vraagt om slachtoffers maken
4. Zo maak je van kerst een helend samenzijn
5. Dit is de impact van familie op jouw hooggevoeligheid
6. Dit is hoe je een relatie goed afsluit
7. Wat jij niet draagt wordt niet doorgegeven
8. De impact van een onveilige jeugd op je vermogen tot hechten
9. Waarom je eigen grootsheid omarmen moeilijker is dan jezelf klein houden
10. Zo ontdek je jouw emotionele triggers
11. Dit is waarom je je 2 minuten écht verdrietig voelen helend werkt
12. Dit is wat jouw oordelen over een ander prijsgeven over jezelf