Hoogleraar Geestelijke zorg: dit is hoe planetaire gezondheid samenhangt met onze (geestelijke) gezondheid

Het aanbreken van 2025 is een mooi moment om je relaties onder de loep te nemen. Voeg daar dit jaar ook je relatie met de aarde aan toe en de uitkomst zal je verrassen. Een boek dat in het kader hiervan verscheen is van psycholoog en hoogleraar Geestelijke zorg Hans Alma: Ecospiritualiteit – over de weg naar planetaire gezondheid. De ecologische crisis hangt volgens haar samen met de manier waarop wij als mens in de wereld staan, en is daarom eigenlijk een zingevingscrisis. Hoe planetaire gezondheid samenhangt met ons eigen welzijn legt Hans je graag uit. 

Hoogleraar Geestelijke zorg: dit is hoe planetaire gezondheid samenhangt met onze (geestelijke) gezondheid

Waarschijnlijk is het niemand ontgaan dat we ons wereldwijd in een flinke ecologische crisis bevinden. Het is dan ook niet gek als dit je regelmatig angstig maakt. De dreiging van klimaat-onheil is op veel plekken al lang geen dreiging meer maar dagelijkse realiteit. In mijn opleiding tot geestelijk verzorger heb ik Hans Alma ontmoet. Waar ik vroeger de Spice Girls bewonderde, zijn dat nu wijze, krachtige en inspirerende vrouwen zoals Hans. Als hoogleraar is geen vraag haar te gek in de collegezaal. Het was de wens van Hans om in de opleiding ook ruimte te maken voor het onderzoeken van onze relatie met de aarde. Een belangrijk inzicht daarbij is dat we als mens deel uit maken van een groter intelligent systeem,  dat we nooit volledig kunnen begrijpen of beheersen. De ecologische crisis wordt vaak benaderd vanuit een op groei gericht economisch perspectief, waarbij oplossingen gezocht worden in technologie. Volgens Hans is het vruchtbaarder om je een aardse spiritualiteit eigen te maken, waarin je je (weer) verbonden voelt met de natuur en je plek op deze planeet.

Geestelijke zorg en planetaire gezondheid

Voordat we de diepte induiken, nog iets meer achtergrond over Hans en het vak geestelijk verzorger. Ze is opgeleid tot psycholoog met een specialisatie in cultuur- en religiepsychologie. Momenteel werkt ze als hoogleraar Geestelijke zorg en religieus-humanistische zingeving aan de Faculteit Religie en Theologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Daar is ze verantwoordelijk voor de masterspecialisatie geestelijke verzorging, waarbij studenten worden opgeleid tot professionals die mensen begeleiden bij het omgaan met levensvragen. Daar is vooral behoefte aan wanneer mensen zich in een kwetsbare situatie bevinden, bijvoorbeeld bij ziekte. Geestelijk verzorgers zijn deskundig op het gebied van zingeving en spiritueel welzijn. ‘Meer en meer ging ik me afvragen hoe we van spiritueel welzijn kunnen spreken als het niet goed gaat met onze omgeving, als we geen zorg dragen voor andere levensvormen. Ik ben me erin gaan verdiepen hoe verweven mensen zijn in ecosystemen en ik ben uitgekomen bij een fundamentele levensvraag: hoe kunnen we de aarde met zorg bewonen? Geestelijke verzorging kan niet om die vraag heen’, zegt Hans. Ik ging met haar in gesprek over dit belangrijke onderwerp.

Wat versta je onder ‘ecospiritualiteit’?

Hans: ‘Zingeving en levensbeschouwing kennen een spirituele dimensie die betrekking heeft op onze verbondenheid met iets dat groter is dan wij. Ecospiritualiteit heeft betrekking op onze verbondenheid met de planeet die wij bewonen. Ecospiritualiteit betekent dat we ons diep verbonden voelen met het aardse bestaan als geheel; dat we de vitaliteit van léven kunnen ervaren en ons willen inzetten voor het floreren van leven in al zijn verschijningsvormen.’

Hoe hangt planetaire gezondheid samen met onze (geestelijke) gezondheid?

‘We kunnen onze eigen (geestelijke) gezondheid niet los denken van de gezondheid van onze planeet. Meer en meer wordt duidelijk hoe verweven wij zijn met alles wat bestaat. Daarbij kun je denken aan de bacteriën in onze darmen, die van invloed zijn op hoe we voelen en denken. Maar je kunt ook denken aan microplastic en PFAS die zich ophopen in ons lichaam. Of aan de invloed van hittegolven en luchtvervuiling op onze gezondheid. Omgekeerd blijkt uit veel wetenschappelijk onderzoek hoe heilzaam een verblijf in de natuur is voor ons fysiek en mentaal welzijn. Toch wil ik planetaire gezondheid niet alleen maar onderzoeken vanuit de consequenties voor menselijke gezondheid. Andere levens- en bestaansvormen hebben een eigen en unieke waarde, ongeacht of ze onze gezondheid bevorderen of niet. In onze manier van denken staat de mens aan de top van de piramide van alles wat leeft, alsof alles er is om aan onze behoeften te voldoen. We moeten de mens veel meer gaan zien als participerend in een web van leven, met wederkerige relaties en onderlinge afhankelijkheden.’

Hoe leg je de term ‘zingeving’ uit en maak je je zorgen, kijkend naar de plek die zingeving nu heeft in onze maatschappij?

‘Ik spreek liever van verlangen naar zin dan van zingeving. De term zingeving wordt te vaak geassocieerd met betekenisverlening en zin máken. Alsof het alleen een cognitief gebeuren is en door de mens geconstrueerd kan worden. Maar zin heeft te maken met een gerichtheid op de wereld als een goede plek om te zijn. Daar kunnen we in onze vroegste jeugd heel lichamelijke ervaringen van opdoen (gevoed worden, gekoesterd worden, warm gehouden worden). We krijgen vanuit onze sociale omgeving ook voorstellingen aangereikt van wat goed (samen)leven is. Dergelijke voorstellingen liggen ten grondslag aan belangrijke waarden en verwachtingspatronen. Vaak gaat het dan niet om expliciete regels, maar meer om de verhalen die we elkaar vertellen, de liederen die we delen, de (religieuze) beelden die bepalend zijn in onze cultuur.

Risico van verhalen en gesprekken verwaarlozen

Het gesprek over dat soort voorstellingen moeten we gaande houden, want ze liggen niet voor eens en voor altijd vast. Als we dat gesprek verwaarlozen, vervagen onze voorstellingen van goed (samen)leven en worden bijvoorbeeld economische waarden dominant of zoeken we voor alles een pragmatische, technische oplossing. Er treedt dan verzakelijking en verkilling op. We zien dat in onze Nederlandse samenleving gebeuren. Zingeving is een individuele aangelegenheid geworden, wat grote vrijheid geeft maar ook onzekerheid en angst. Als zin alleen mijn eigen constructie is, wat maakt het dan eigenlijk nog uit waar ik waarde aan hecht? In onze samenleving onderhouden we het vermogen om zin te zoeken en te vinden niet goed. Dat we niet meer geloven in de absolute waarheid van Grote Verhalen, hoeft niet te betekenen dat we de waarde veronachtzamen van wijsheidstradities en kunst om ons te leren reflecteren op levensvragen. In opvoeding en onderwijs zou daar veel meer aandacht voor moeten zijn.’

Kun je voorbeelden noemen van hoe mensen tegenwoordig vormgeven aan zingeving?

‘Die manieren lopen sterk uiteen, juist doordat zingeving zo’n individuele zoektocht is geworden. Tegelijkertijd moeten we niet onderschatten hoe sturend commerciële belangen en sociale media hierin zijn. We denken dat we in vrijheid ons leven kunnen vormgeven, maar intussen worden we sterk beïnvloed door alle prikkels die we ontvangen. Juist daarom is het zo belangrijk dat mensen weerbaarder worden en vaker het gesprek aangaan over wat goed (samen)leven inhoudt. Worden we werkelijk gelukkiger van shoppen en smartphones? Onderzoek wijst uit dat dat niet zo is. Verbinding zoeken met de natuur verhoogt ons welzijn aantoonbaar, dus het is hoog tijd dat we onze manier van de aarde bewonen herzien. Sluiten we ons op in wereldjes die door commercie en media zijn bepaald, en die vaak destructief uitpakken voor andere aardbewoners? Of vinden we onszelf opnieuw uit als aardbewoners die de eigen kwaliteiten inzetten om bij te dragen aan het grotere geheel?’

In hoeverre is de ecologische crisis onderdeel van een gebrek aan zingeving?

‘Ik noem de ecologische crisis een zingevingscrisis, omdat we de inrichting van onze samenleving laten bepalen door economische belangen. Met andere woorden: wat goed (samen)leven inhoudt laten we bepalen door marktwerking, niet door ethische, existentiële en spirituele reflectie. Zelfs in confrontatie met de gevolgen van de ecologische crisis – overstromingen, bosbranden, smeltende gletsjers, uitsterven van soorten – houden we ons geloof in maakbaarheid en markt overeind. We geloven dat we de schade kunnen beperken of ons kunnen aanpassen met behulp van technische ‘oplossingen’. Daarbij staan we niet stil bij de onvoorspelbare gevolgen van veel van de voorgestelde techniek. We sluiten ons af voor wat er op ons afkomt om onze comfortabele leventjes maar niet te hoeven opgeven. Voor zover we zin ontlenen aan dat comfortabele leven, bevinden we ons eigenlijk in een morele woestijn: het is een ontkenning van het leed van velen die lijden onder onze manier van leven in gebieden van de aarde die al onleefbaar zijn geworden. Dat terwijl er ook voor ons zoveel te winnen valt, want er valt veel spirituele rijkdom te vinden in een andere manier van leven. Wanneer je meer plaats kunt maken voor met aandacht leven, zowel voor de mensen als voor de andere dieren, planten en dingen om je heen, ontdek je een schoonheid en waarde die met geld niet te koop zijn.’

Wat voor levenshouding hebben wij te trainen om de ecologische crisis het hoofd te bieden?

‘De basis voor een levenshouding die aansluit bij ecospiritualiteit is aandacht: het aandachtig waarnemen van wat je in je leven tegenkomt om daar recht aan te kunnen doen. Dat wil zeggen dat je iemand of iets probeert te begrijpen zonder een oordeel te vellen. Kijken met je hart, wordt dat wel genoemd. Dat staat tegenover een functionele manier van waarnemen, waarbij je alleen geïnteresseerd bent of de ander nuttig is voor jou of beter vermeden kan worden. In druk verkeer is een functionele manier van waarnemen van levensbelang, maar in veel andere situaties beperken we ons ook tot die manier van kijken. Dat maakt ons onverschillig, want met aandacht kijken brengt betrokkenheid met zich mee. Ook dat maakt deel uit van een bij ecospiritualiteit aansluitende levenshouding: betrokken zijn bij de ander waar deze kwetsbaar is of pijn lijdt.

Compassie betekent de moed om bij een lijdende ander te blijven, zonder de ander tot slachtoffer te reduceren. In de klimaatcrisis betekent dat: onder ogen zien wat er gaande is, daar niet voor weglopen. ‘Staying with the trouble’ zoals de filosofe Donna Haraway het zegt. Maar ook open blijven staan voor de mogelijkheid van transformatie, op heelwording gericht handelen. Dat is het derde element van de levenshouding waarin we ons moeten oefenen: zorg als een fundamentele pijler van de manier waarop we de aarde bewonen. En dan niet vanuit de hoogmoed dat wij als mensen de aarde kunnen redden, maar vanuit de erkenning dat wij afhankelijk zijn van het herstellend vermogen van de aarde zelf en dus ook zorg moeten durven ontvangen.’

Je pleit voor een aardse spiritualiteit: wat is dit precies en waarin verschilt dit van manifestatie-pogingen tot ‘je beste leven ooit’?

‘Ik zou niet weten wat ‘je beste leven ooit’ met spiritualiteit te maken heeft… Tenzij het betekent dat je je diep verbonden voelt met wat goed is voor andere levensvormen en je daarvoor inzet. Dat betekent dat je goed onder de loep zult moeten nemen wat het ‘beste leven’ betekent. Misschien betekent het wel een heleboel loslaten van wat je prettig vindt, om daardoor een nieuw soort rijkdom te vinden: die van je deel voelen van een groter geheel waar het goed mee gaat.’

Heb je advies over hoe we onze band met de natuur kunnen verstevigen?

‘Het belangrijkste is dat we gaan erkennen dat we niet buiten de natuur staan en haar niet kunnen beheersen. De aarde is geen woonplaats die speciaal voor ons mensen is ingericht. We zullen ons moeten oefenen in bescheidenheid om genoeg ruimte te laten voor andere levensvormen. Onze band met de natuur verstevigen vraagt dat we ons realiseren deel uit te maken van een systeem. Dit is een systeem dat verwondert en verbijstert, om daarin vanuit onze kwaliteiten bij te dragen aan wat leven bevordert. Die keuze kun je maken in alles wat je doet: in wat je eet, hoe je je kleedt, in het werk dat je doet en hoe je je vrije tijd besteedt.’

Wil je nog een laatste wijze raad meegven?

‘We leven op een planeet die naar ons beste weten uniek is. De aarde is van een verbluffende schoonheid en als mens beschikken we over kwaliteiten om haar met zorg te bewonen: met onze rationele vermogens, onze verbeeldingskracht, onze empathie en ons verlangen naar zin. Laten we de rijkdom gaan ervaren van het inzetten van die kwaliteiten op een levensbevorderende wijze, als aardbewoners die floreren in het bijdragen aan het grotere geheel.’

Hans Alma, Ecospiritualiteit, €22,99 via Bol.com. Meer informatie over het werk van Hans vind je op hansalma.com en LinkedIn.