Vroeger werd gedacht dat trauma zelden voorkwam. Dat het om uitzonderlijke, eenmalige gebeurtenissen ging. Inmiddels weten we dat de meeste mensen op een bepaald punt in hun leven te maken krijgen met trauma. En dat trauma in veel gevallen langdurig is, zoals in een gewelddadige relatie bijvoorbeeld. Ook de manier waarop we traumaherstel benaderen is veranderd. Psychiater en traumaspecialist Bessel van der Kolk speelt al decennialang een hoofdrol in deze ontwikkelingen. Je kent hem misschien van zijn baanbrekende boek The Body Keeps the Score (Traumasporen). Redacteur Nathalie ging met hem in gesprek.
Bessel van der Kolk: op déze verrassende manieren kun je van trauma helen
In Zomergasten definieerde u trauma als een gebeurtenis die het systeem volkomen overweldigt. Kunt u iets vertellen over de verschillen in impact van eenmalig en langdurig trauma?
Bessel van der Kolk: ‘De subjectieve beleving van beide hangt met allerlei verschillende factoren samen. Maar over het algemeen vormt langdurig trauma je meer, vooral als je het als kind hebt meegemaakt. Je ontwikkelt je in de context van je omgeving, dus het trauma wordt een deel van je persoonlijkheid. Als je als volwassene trauma meemaakt, weet je nog wie je was vóórdat het gebeurde. Als kind krijg je de kans niet om een zelf te ontwikkelen dat losstaat van het trauma. Het helen wordt dan complexer.’
Hoe kom je erachter dat je last hebt van een onverwerkt trauma? Hoe onderscheid je post-traumatische stress van ‘gewone’ intense emoties?
‘Dat is een goede vraag, want veel mensen denken dat het begint bij herinneringen aan het trauma. Maar dat is meestal niet zo. Het begint met reacties, met buitenproportioneel heftige reacties. Je gaat bijvoorbeeld op date met een man die je aardig vindt, hij legt een hand op je rug, en je wordt doodsbang. Of het zweet breekt je uit door een geluid waar anderen niet van opkijken. Je krijgt te horen: ‘Wat is er met je aan de hand? Doe niet zo raar.’ Voor anderen komen jouw reacties niet overeen met de werkelijkheid.
In mijn werk gaan we dan op zoek naar de oorsprong van die reacties. We onderzoeken wanneer je ze voor het eerst hebt ervaren, en hoe lang ze al een deel van je leven zijn. Zo kom je er bijvoorbeeld achter dat je voor het eerst zo reageerde toen je vader je sloeg als kind. Zulke inzichten zijn heel belangrijk. Maar veel mensen leggen de link tussen heden en verleden helaas niet, of heel laat pas. Ze denken dat ze raar zijn, dat er iets mis met ze is. Ze schamen zich, worden boos op zichzelf. Dat maakt het natuurlijk alleen maar erger. Daarom is het zo belangrijk om op zoek te gaan naar de oorsprong van dit gedrag. Maar daarmee los je het probleem niet op, hoor. Dan moet je nog gaan kijken wat je kunt doen om de patronen te veranderen. Dan kun je de dingen die ik in mijn boek beschrijf gaan verkennen: yoga, neurofeedback, EMDR…’
Praten lost dus niet alles op. Wat is dan bijvoorbeeld het belang van een lichaamsgerichte aanpak in dit verhaal?
‘Praten is belangrijk, want je moet begrijpen waarom je reageert hoe je reageert. Het kan heel helend zijn om woorden te vinden voor je ervaring bij iemand die er echt naar wilt luisteren. Maar als je er maar over blijft praten, wordt je hele wezen ingesteld op het (her)beleven van het trauma. Je gaat door het leven als een slachtoffer. Ik zie dat veel bij veteranen, journalisten die verslag hebben gedaan van de oorlog, mensen die als kind zijn mishandeld. En you can’t blame them: hun hersenen zijn veranderd. Die zijn er helemaal op ingesteld om in gevaarlijke omstandigheden te overleven. Dit probleem kun je niet goed oplossen met praten. Die impulsen die je van je lichaam krijgt, die gut wrenching, heartbreaking gevoelens, die vragen om een ‘bottom up’ aanpak, dus een lichaamsgerichte benadering. Je lichaam moet voelen dat het nu veilig is. Daarbij helpt bijvoorbeeld een goede massage, yoga, Qigong, tai chi, muziek maken met anderen. Soms kan psychedelische therapie ook helpen. Het is belangrijk dat jij op zoek gaat naar wat voor jou werkt. Experimenteer en kijk wat effectief is.’
Hoe kan het dat dezelfde traumatische gebeurtenis een andere impact heeft op verschillende mensen?
‘Ja, dat is interessant, dat zie je al in een gezin met meerdere kinderen. De impact van een trauma wordt ten eerste bepaald door de aard van de gebeurtenis. Dus: is er een bekende van je doodgeschoten, of een onbekende? Je omgeving is ook heel belangrijk. Het gaat er niet alleen om wat er is gebeurd, maar wie er voor je was toen dat gebeurde. Als je opgevangen en gerustgesteld wordt, zul je aanzienlijk minder last hebben van de gebeurtenis dan wanneer je er alleen mee gelaten wordt. Toch kan het zijn dat twee mensen die nagenoeg hetzelfde meemaken het heel anders ervaren. Daarbij spelen veel factoren een rol, denk aan de sensitiviteit van het zenuwstelsel, het temperament, intelligentie, enzovoort.’
Waarom is het zo belangrijk dat mensen hun trauma verwerken? Dat gaat niet alleen over individuele heling, klopt dat?
‘Mijn goede vriendin Sandra Bloom zegt: hurt people hurt people. Mensen die anderen pijn doen of bijvoorbeeld in de criminaliteit terechtkomen hebben vaak zelf een verleden met geweld. Zij denken: ik geef nooit meer iemand de kans mij zoveel pijn te doen. Hun systeem probeert ze op die manier te beschermen. Dat betekent trouwens natuurlijk niet dat iedereen die trauma heeft meegemaakt zelf ook dader wordt. En verder kun je van onverwerkt trauma ook fysiek ziek worden, wat weer druk geeft op de gezondheidszorg. Onverwerkt trauma kan zonder dat we het doorhebben vergaande gevolgen hebben in de hele maatschappij.’
U schrijft over ’trauma re-enactment’, het heropvoeren van trauma. Speelt dit bij veel mensen onbewust een rol, en hoe herken je het bij jezelf?
‘Ja, dit intrigeert mij altijd heel erg. Ik kwam het decennia geleden al tegen bij de veteranen. Dat wat ze het meest verschrikkelijk vonden, het geweld, trok ze ook het meeste aan. Je ziet het constant: mannen die vroeger geslagen werden zoeken nu ruzies in barren. Vrouwen met boze alcoholische vaders komen bij boze alcoholische partners terecht. Dit patroon moet je echt bij jezelf gaan herkennen, dat kan iemand anders niet voor je doen. Ik geloof alleen dat er helaas niet veel therapeuten zijn die weten wat ze hiermee aan moeten. Die zeggen: dat is niet verstandig, dat moet je niet doen. Maar zo werkt het niet. Mensen die met deze patronen leven kunnen niet rationeel beslissen om eruit los te breken. Ze moeten op gevoelsniveau ervaren dat ze willen zorgen voor zichzelf, dat ze het waard zijn om veiligheid, rust en liefde te ervaren. Het lastige is dat sommige mensen niet weten hoe dat is. Daarvoor is psychodrama (waaronder familie opstellingen) heel effectief. Daarmee laat je mensen ervaren wat ze nooit gekregen hebben. MDMA kan dat ook doen. Ik ben momenteel bezig met een workshop geven waarin we onderzoeken hoe we psychodrama en MDMA kunnen combineren.’
Wat zijn dingen waarover u aanvankelijk sceptisch was maar die later heel effectief bleken?
‘Ik had dat heel erg met EMDR, dat vond ik een vreselijk rare methode. Maar ik zag patiënten die er beter door werden en toen dacht ik: zij weten iets wat ik niet weet. En later bleek uit onderzoek natuurlijk ook dat EMDR hartstikke effectief is. Dit heb ik nog talloze keren ervaren! Zingen, dansen, acupunctuur, yoga, Qigong… Allemaal dingen die wij in het westen vaak raar vinden, vooral in de context van traumatherapie, maar die ongelooflijk goed kunnen werken. In China heb ik gezien hoe de parken ’s ochtends vol staan met mensen die Qigong doen. Raar, dacht ik. Totdat ik het zelf ging doen en meteen begreep dat het je helpt je rustig te houden terwijl de wereld om je heen gevaarlijk is. Ik heb bisschop Desmond Tutu gevolgd in Zuid-Afrika. De beste traumatherapeut die ik ooit heb ontmoet! Van nature snapt hij het. Hij kon helemaal aanwezig zijn bij de meest vreselijke verhalen van mensen, en ging vervolgens met ze zingen, dansen, en bidden. Zo konden mensen in veiligheid ervaren wat voor ergs hen overkomen was, maar ook hun emoties meteen reguleren. Met elkaar. Dit is een cruciaal onderdeel van traumaherstel. Dat mensen gaan voelen: ja, dat was vreselijk, maar dat was toen. Dit is nu.’
Hoe ziet uw ideale, traumasensitieve gezondheidszorg eruit in de toekomst?
‘Mijn grote idee is altijd dat elk kind, op elke school, in elk jaar leert over zelfregulatie. Ze moeten niet alleen over de buitenwereld, maar óók over hun binnenwereld leren. Wat voel ik? Wat gebeurt er met mijn adem? Hoe kan ik mezelf een veilig gevoel geven? Hoe voel ik me als ik zo beweeg, als ik bij deze mensen ben? Hoe geweldig als een jong kind al doorheeft dat ze kalm wordt als ze haar ademhaling vertraagt. Dat zij al begrijpt dat ze geen pil hoeft te nemen om rustig te worden.’
Als je beseft dat je last hebt van onverwerkt trauma, wat is dan de eerste stap die je zet? Met de groeiende wachtlijsten is professionele hulp zoeken niet altijd (meteen) een optie. Wat zijn andere veilige dingen die je kunt doen?
‘Ik raad mensen steeds vaker aan om zelfhulpgroepen te beginnen. Mijn goede vriendin Judith Herman deed dat al tientallen jaren geleden, met slachtoffers van incest. Ikzelf werkte in die tijd ook met groepen veteranen. Dat was geweldig. Ik vind het zonde dat het idee heerst dat je altijd hulp moet zoeken bij iemand met een universitair diploma. Mensen leren lang niet zo veel over dit soort onderwerpen op de universiteit. Als je het zelf hebt meegemaakt snap je het doorgaans eigenlijk veel beter, op een ander niveau. En therapeuten zijn niet de enige mensen die je kunnen helpen. We moeten therapie veel breder definiëren. Therapeuten doen ontzettend belangrijk werk, maar dat geldt ook voor mensen als yogadocenten en martial arts docenten. Bisschop Tutu heeft geen psychologie diploma, en Nelson Mandela heeft naar eigen zeggen van boksen het meeste geleerd. Dat liet hem zien hoe je kalm kan blijven als er gevaar dreigt. De beste therapeuten zijn misschien nog wel de kleuterjuffen. Die hebben vaak feilloos door wat er speelt bij die kindjes.’
Nieuw! Trauma & je lichaam pakket
Herkennen, helen en voorkomen met trauma-expert Suze Retera. Nu voor slechts €29,95
