Dit jaar is AI (Artifical Intelligence) voor het eerst écht merkbaar ons leven binnengewandeld. ChatGPT schrijft boekverslagen, essays en reisplannen, image generators maken kunst en levensechte foto’s. Steeds meer vragen we ons af wat ons uniek maakt als mens. Wat kunnen wij dat een computer niet kan? Waarin zijn wij als mens onvervangbaar? Jaap Duin, psycholoog, coach en founder van Elements Expeditions, vermoedt dat een antwoord op die vragen weleens te vinden zou kunnen zijn in het begrip verwondering. Hoe dat zit vertelt hij je hieronder.
Psycholoog legt uit: waarom ‘verwondering’ de mens van de computer onderscheidt
Jaap: ‘Het huidige jaar, 2023, wordt gezien als het jaar waarin AI (Artificial Intelligence) voor het eerst merkbaar onze levens zal binnenwandelen. Het is interessant te zien wat er allemaal gebeurt om ons heen. Boekverslagen, essays, kunstwerken, leermethodieken, programmeertalen. Een computer lijkt enorm veel taken te kunnen overnemen van de mens. Steeds meer hoor ik de vraag om mij heen: Wat kunnen wij, dat een computer niet kan? Waarin zijn wij als mens onvervangbaar? Ik sprak, luisterde en las de laatste maanden veel over het onderwerp verwondering. Een antwoord op de vraag wat ons als mensen onderscheidt van de computer zou wel eens precies dát kunnen zijn: verwondering.
Wat is verwondering?
Volgens de filosoof Verhoeven is verwondering het moment waarin we onszelf ervaren in relatie tot iets of iemand, en dat we dat niet begrijpen en niet meteen kunnen plaatsen. We zijn echt even door elkaar geschud: het is zo groot, mooi, of juist verbijsterend. Het is zo anders dat we dat niet meteen kunnen integreren in de huidige versie van onszelf. Er is eerst een software update nodig zeg maar. Verwondering haalt je dus uit een patroon, je ontmoet namelijk iets, dat niet zo is als jij. Iets dat niet in die oude versie van jou past.
Zonder verwondering (waarbinnen ook verbijstering, ontsteltenis, iets schokkends valt) in je leven, valt niets buiten je persoonlijkheid/identiteit. Verwondering is niet alleen iets romantisch dus. Iets wat makkelijk te hanteren is. Denk aan het engelse woord ‘awe’, het gevoel dat je kan hebben als je in de weidse natuur bent. Met verwondering komt namelijk soms ook pijn. Een trauma is een voorbeeld van iets dat je persoonlijkheid heeft verbijsterd en door elkaar heeft geschud, pijnlijk heeft verwonderd. Je lijkt dan ‘bevroren’ in het panische moment, dat voorafgaat aan de verbijstering. En je blijft te pas en te onpas terugkeren naar dat moment/last houden van die groef waarin je vastzit. Pas als je dus zowel verwondering als de verbijstering toelaat is er een mogelijkheid om iets te leren in dit leven.
Verwondering is een avontuur waarvan de mens de afloop niet kan voorzien, een oefening in vrije val. – Cornelis Verhoeven
Het ‘gevaar’ van verwondering
Met het uitsluiten van pijn in je leven, iets dat de persoonlijkheid doet door alleen maar dingen te willen die bekend, vertrouwd en veilig zijn, sluit je ook verwondering uit. Met het vermijden van die pijn en dat lijden, bijvoorbeeld door te denken of na te streven, dat het ultieme geluk is dat alles relaxed, fijn en gezellig is. Of dat een goede relatie er een is waarin je elkaar nooit pijn doet. Dat het leven een soort resort op Bali zou moeten zijn, sluit je dat ‘gevaar’ van verwondering uit. Misschien is het daarom dat als ik naar plaatjes van influencers in luxe resorts kijk, ik toch altijd een gevoel van leegte krijg. Alles is er, maar wat ontbreekt? Er lijkt een verwondering te ontbreken. Alles is veilig en geregeld, ik mis echter de vonk van een persoon die zich verwondert, en vervolgens aan de gang gaat met die verwondering. Vanuit daar weer gaat creëren.
Een aantal zaken die ervoor zorgen dat verwondering in de verdrukking komt in onze levens:
1: We leren het niet op school. Onderwijs is zeer weinig gespitst op het aanwakkeren van verwondering. Veelal draait het om kant en klare antwoorden in plaats van het stellen van vragen.
2: We leven in een samenleving die draait om competenties. We vragen al heel snel aan iemand ‘en, wat doe je?’. En niet zoals ik eens meemaakte in een Ierse pub, stellen we elkaar eerder een vraag als ‘welk boek heb je als laatste gelezen?’. Of zoals een vriendin mij vaak vraagt als ik haar een tijdje niet gezien heb ‘waar ben jij vol van de laatste tijd?’. Grote kans dat je met dit soort vragen eerder bij de verwondering uitkomt.
3: We hebben geen ruimte in onze agenda. Alle minuten in de dag zijn opgevuld met activiteiten, of stress, waardoor er geen ruimte is om stil te zijn. Toch vaak een voorwaarde voor verwondering. Iets dat ik later zal toelichten
In a culture thats addicted to competence, ‘awe’ is an early casualty. – Stephen Jenkinson
De kracht van een open systeem
Als we die verwondering en verbijstering dan wél toelaten, merken we ook, en kunnen we hopelijk ook toestaan, dat er automatisch ook ergens een beoordeling over komt. Je voelt dan: Wat is dit vreemd, of gek, of fantastisch, of onacceptabel. Dat lijkt in te druisen tegen een stroming in de maatschappij die vindt dat je open moet staan voor elk denkbeeld dat er maar is. Sympathie en antipathie, compassie, haat. Alles kan opkomen. Dat is nou eenmaal je lot dan. Als je met verwondering bezig bent, gebeurt dat namelijk ‘belangeloos’. Met belangeloos bedoel ik: Je kijkt niet met een doel, je bent bereid geraakt te worden. Je kijkt omdat je voelt dat je daardoor een ‘open’ systeem blijft. Het is raken en geraakt worden.
Een mooi voorbeeld van zo’n open systeem vond ik Martin Gaus. De bekende hondentrainer. Jarenlang had hij honden ‘getraind’ op een bepaalde manier, totdat hij iets meemaakte waardoor hij tot inzicht kwam dat hij het al die jaren volledig verkeerd had aangepakt. Hij was verbijsterd, geshockeerd ook. Zijn hele methodiek lag aan flarden. Maar, hij was niet te beroerd om dat ook daadwerkelijk toe te geven, en op een nieuwe manier verder te gaan. Zijn oude zienswijzen steeds opnieuw nu ter discussie stellend. Andere voorbeelden van open systemen zijn bands die albums produceren die lijken te breken met alles wat ze daarvoor gedaan hebben. Denk aan het Sgt Peppers album van The Beatles, of het Brown Album van The Band of, dichterbij huis, Willem de Bruin met z’n album Man in Nood. Artiesten die zich blijven verwonderen, en veranderen.
Excitement zonder fulfillment
Het is trouwens soms wel te herkennen als iemand geen verwondering meer in zijn leven heeft, een gesloten systeem is. Zo iemand maakt alles tot ‘gewone’ dingen. Blasé. Die persoon hoeft zich niet meer te verwonderen… lijkt alles al te weten, alles al gezien te hebben. Kan ‘alles’ kopen, alles doen. Nogmaals, we zien het vaak bij bepaalde mensen in de spotlight, influencers, bekendheden. Op die weg ligt een boel ‘excitement’, maar eigenlijk geen ‘fulfillment’. Je zou kunnen zeggen: als je je niet meer verwondert, groei je niet meer. Een mooie uitspraak van Jaap Voigt vind ik hierover: ‘Iemand die zich niet verwondert denkt dat de dingen ten dienste van hém staan, ipv dat híj ten dienste van de dingen staat.’
Hoe laat je meer verwondering toe in je leven?
Verwondering start bij stilstaan. Je ‘onthecht’ daardoor. Komt even los van je telefoon, je ditjes en datjes, je gedachten en to do lijstjes. Vanuit die onthechting kan je werkelijk aandacht geven aan dingen. Een ritmische aandacht. In de levensstroom. Niet alleen op je meditatiekussen of afgezonderd van anderen. Start dus met stilstaan. Bij je emoties, je gevoelens, je gedachten. Dat stilstaan en onthechten lukt vaak niet zomaar. Het vraagt wat oefening. Begin eens met elke dag 5 minuten stilzitten en niets ‘doen’. Als je stil genoeg bent start vanuit daar de openheid naar verwondering. Je zou het een kinderlijke openheid kunnen noemen. Niet naïef als een kind. Maar wel met een kinderlijke kwaliteit ingebed in je volwassenheid. Je zou kunnen zeggen: Verwondering staat aan het begin van je groei. Het is een begin dus. Of liever nog: het is een beginsel. Een beginsel van je persoonlijkheidsontwikkeling als mens. Oftewel: Het is het startpunt van welke menselijke groei dan ook. Ben je dus bezig in deze periode met doelen stellen, of op andere manier met persoonlijke groei? Maak dan vooral ruimte voor stilte, zodat je je kunt gaan verwonderen. 2023 wordt gezien als het jaar waarin AI (Artificial Intelligence) voor het eerst merkbaar onze levens zal binnenwandelen. Ik wens je toe dat 2023 het jaar is waarin vooral ook De Verwondering steeds merkbaarder je leven zal binnenwandelen.’
