Verslaving is een rekbaar begrip. Het wordt gezien als ziekte, een gewoonte of een maatschappelijk probleem. De term ‘verslaving’ is zichtbaar van toepassing op alcohol, drugs of medicijnen (slaappillen bijvoorbeeld). Maar ook gewoontes kunnen leiden tot een verslaving. Denk aan een social media-, Netflix-, eet-, sex- of een gokverslaving. Wat ze gemeen hebben is dat een verslaving altijd iets belangrijks afdekt dat gevoeld wil worden. Familiesystemen-expert Els van Steijn geeft haar visie op het hebben van een verslaving. Volgens haar is er bijna altijd een oorzaak te vinden in je familiesysteem.
Verslavingen: waarom ze vaak ontspringen in je familiesysteem
Wanneer kun je eigenlijk spreken van een verslaving? De vraag wanneer iets dat adrenaline of endorfine geeft een grens overschrijdt, is een grijs gebied. Els: ‘Alles waar ‘te’ voor staat is over het algemeen niet bevorderlijk voor een mens op lange termijn. Wanneer is het ‘je even helemaal laten gaan’ of ‘shop-therapie’ en wanneer lijden jij en/of je omgeving onder jouw patroon? Enerzijds heb je verslavingen aan middelen. Anderzijds heb je activiteiten die adrenaline geven. Dit om je levendig en/of ontspannen te kunnen voelen, omdat je dat op eigen kracht minder goed lukt. Denk aan eet-, seks-, gok-, game-, social media- of botox-verslavingen. Maar vergeet ook niet de neiging om te hard te werken, overmatig te sporten of verslaafd te zijn aan gezond eten. Dat lijkt iets positiefs. Maar als je niet meer ‘normaal’ kunt denken (en doen) als de prikkel van het middel of de activiteit wegvalt, begint het problematisch te worden. Er bestaat een glijdende schaal van behoeftig, via afhankelijk en misbruik naar verslaafd zijn. Als jij jezelf en/of je omgeving beschadigt, vind ik het zorgelijk worden, los van de officiële definities. Bovendien ontzeg je jezelf de mogelijkheid om je volle potentieel te benutten. Je zit dan meer in de fase van ‘overleven’ en ‘geleefd worden’ dan je leven te ‘leven’.’
Welke soorten gedrag vallen onder de noemer ‘verslaving’? En wanneer is een verslaving ‘onschuldig’?
Els: ‘Het psychiatrisch handboek ‘DSM-5’ geeft criteria voor het diagnosticeren van een stoornis in het gebruik van middelen (alcohol, drugs etc.). Voorbeelden van deze criteria zijn:
- Vaker en in grotere hoeveelheden gebruiken dan je van plan was.
- Mislukte pogingen om te minderen of te stoppen.
- Gebruik en herstel van gebruik kosten veel tijd.
- Sterk verlangen om te gebruiken.
- Door gebruik tekortschieten op het werk, thuis of op school.
- Blijven gebruiken ondanks dat het problemen meebrengt in het relationele vlak.
- Door gebruik opgeven van hobby’s, sociale activiteiten of werk.
- Voortdurend gebruik, zelfs wanneer je daardoor in gevaar komt.
- Voortdurend gebruik ondanks weet hebben dat het gebruik lichamelijke of psychische problemen met zich meebrengt of verergert.
- Grotere hoeveelheden nodig hebben om het effect nog te voelen oftewel tolerantie.
- Het optreden van onthoudingsverschijnselen, die minder hevig worden door meer van de stof te gebruiken.
Wanneer aan twee of drie van bovenstaande criteria wordt voldaan is er sprake van een milde stoornis. Bij vier of vijf criteria is er sprake van een gematigde stoornis. Bij zes of meer symptomen is er sprake van een ernstige stoornis in het gebruik van middelen. Ik durf zelf niet snel van een onschuldige verslaving te spreken als aan een aantal van de bovengenoemde criteria wordt voldaan. Luister vooral goed naar de signalen van je lichaam, je dierbaren en ook je collega’s. Ze hebben vaak het beste met je voor. Liever te vroeg naar de huisarts met een doorverwijzing of hulpverlenende instantie dan te laat.’
Het lijkt of er steeds meer mensen kampen met een verslaving; signaleer jij dit ook?
Els: ‘Ik ben niet bekend met de statistieken en trends over verslavingen. In Nederland leven we tegenwoordig in overvloed en het is makkelijk om aan ‘middelen’ te komen. Ik denk dat veel mensen niet altijd goed in staat zijn om met tegenslag, lastige emoties en uitgestelde behoefte-bevrediging om te gaan. Het moet allemaal snel, meer en nu. Als het tegenzit en jij komt er (in de vergelijking met anderen) volgens jezelf negatief uit en je hebt onvoldoende geleerd om zaken te verwerken, kan zich dat in een vorm van verslaving en compensatiegedrag uiten.’
Wat ligt er meestal onder een verslaving dat wordt afgedekt?
Els: ‘In essentie is dat vanuit mijn perspectief het ‘wegwerken’ van tekorten en het onvoldoende kunnen verwerken van pijnlijke gebeurtenissen. Als iemand iets heftigs meemaakt of in een traumatische situatie terecht komt, wordt vanuit een overlevingsmechanisme de ‘volumeknop’ van het vermogen om te voelen naar beneden bijgedraaid. Daardoor voel je kwetsbaarheid, eenzaamheid of machteloosheid minder. Het vervelende is dat die volumeknop dezelfde knop is voor zowel de positieve als negatieve emoties. Dus mooie dingen komen minder binnen, waardoor je minder voldoening uit het leven haalt. Je hebt dus adrenaline, endorfine of wat dan ook nodig om je levendig te voelen. Waar eerst een prettig gevoel in een bepaalde intensiteit nog bij je binnenkwam, voel je dat niet bij een naar beneden bijgestelde volumeknop van het vermogen om te voelen. Na een piek van adrenaline en endorfine volgt altijd een dal, want de fijne stoffen zijn dan uitgewerkt. Je voelt je dan duf en dof. Daarmee bestaat de kans dat je direct weer grijpt naar jouw voorkeursmiddel om je direct ‘goed’ te voelen. Dit is op de langere termijn een ongezond patroon dat kan ontaarden in een verslaving.’
Is er een link tussen het hebben van een verslaving en je familiesysteem?
Els: ‘Zeker. Hardnekkige patronen in iemands leven kun je bijna altijd terugvoeren op iemands familiesysteem (of door een persoonlijk trauma). Je bent veel meer verbonden met je biologische systeem van herkomst dan je je vaak bewust van bent. Stel je een mooie fontein voor met verschillende bakken met water. Bovenin staan je voorouders, de bak eronder is voor je vier opa’s en oma’s, dan volgt de bak van je biologische ouders. Jij en je (half)broers/zussen, miskramen en geaborteerde kinderen staan altijd in de kindsbak onder je ouders in volgorde van geboorte. En onder jouw staan jouw (al dan niet geboren) kinderen en ga zo maar door. Jij moet op jouw eigen en unieke plek staan in deze onzichtbare fontein om je vervuld te voelen. Alleen op die plek vang je de stroming van de fontein op die maakt dat je je gezien en tevreden voelt en niet onverzadigbaar behoeftig bent. Als jij niet op jouw plek in de fontein staat, vang je die natuurlijke stroming niet op en zul je alles op eigen kracht moeten doen.
Om allerlei redenen kun je in de fontein zijn ‘opgestegen’ naar de bakken boven je, waardoor je niet meer op jouw eigen plek staat: je hebt bijvoorbeeld verantwoordelijkheid overgenomen die niet van jou is omdat je ouders het zwaar hadden, ziek waren, ruzie maakten of al veel te stellen hadden met je broers of zussen. Ook kun je een oordeel hebben over de bak boven je. Wat je ouders je hebben gegeven klopte niet qua hoeveelheid, timing, kleur of wat dan ook. Eigenlijk zeg je: ‘ik gun je je plek niet’. Hoewel je objectief gelijk kunt hebben, houdt de fontein geen rekening met ethiek. Dan kom je boven je ouders te staan in de fontein. Ik beschrijf deze processen uitgebreid in mijn boek “de fontein, vind je plek”. De kans op verslavingen wordt groter als jij niet op jouw onzichtbare plek in de fontein staat. Je bent dan behoeftig omdat je alles op eigen kracht moet doen, want je weigert te ontvangen uit de fontein. Je hebt dan besloten ‘ik doe het wel alleen’, wat je op lange termijn uitput en klein houdt. Vaak ga je je frustraties, teleurstellingen en eenzaamheid wegwerken met eten, adrenaline en afleiding zoals gamen en social media.’
Wordt een verslaving vaak van generatie op generatie doorgegeven?
Els: ‘Mogelijk staan behalve jij ook meerdere generaties niet goed in de fontein. Als je niet goed op jouw eigen plek in de fontein staat, word je behoeftig. Een baby/kind kan al behoeftigheid bij de ouders voelen en besluiten om voor hen te gaan zorgen: door juist veel aandacht te vragen zodat de ouders in het hier en nu blijven of door zich heel braaf te gedragen, omdat het kind voelt dat de ouders het niet kunnen handelen als het kind in zijn volle levensenergie gaat zitten. Een mens (jong of oud) kan echter nooit iets dragen en overnemen wat niet van hem of haar is. De wetmatigheid is dat je uiteindelijk jezelf en de ander verzwakt als je verantwoordelijkheid overneemt die niet van jou is. Je ouders ‘redden’ lukt dus nooit met alle frustraties en verdriet van dien. Dan ontstaat vaak een oordeel over de ouders.
Generatie overstijgende patronen
Zo ontstaan generatie overstijgende patronen. Als een ouder behoeftig is, stijgt een kind op. Op zijn of haar beurt wordt het kind daarmee behoeftig, want het staat niet op zijn of haar plek. Als dit kind zelf ook vader of moeder wordt, voelt die nieuwe baby direct dat deze ouder behoeftig is en daarmee zal de baby opstijgen in de fontein. En ga zo maar door. Soms zit bijvoorbeeld een alcohol verslaving al lang in een familie. Je zegt dan heel terecht: ‘ik wil vooral niet zo worden als zij’. Dit is een groot risico, want een andere wetmatigheid is dat wat je afwijst bij je ouders, je onbewust bij jezelf installeert vanuit onbewuste loyaliteit. Dit kan overigens ook een andere verslaving zijn dan die je afwijst. Diep van binnen weet je dat je je ouders niet kan afwijzen. De kunst gaat worden dat de aan alcohol verslaafde ouder mag zijn wie hij of zij is. Je laat bij die ouder wat van hem of haar is.
Doorbreek het patroon
Je kan het generatiepatroon doorbreken door de ander te laten zijn wie hij of zij is. Dan is de kans het kleinst dat je het patroon gaat overnemen. Generatie overstijgende patronen worden goed zichtbaar tijdens een familieopstelling. Soms heb je ook geen benul dat jouw belemmerende patronen of verslaving worden veroorzaakt door generatie overstijgende dynamieken. Wellicht ben je hen onbewust trouw en volg je hun patronen.’
Hoe kom je van een verslaving af?
Els: ‘De eerste stap is altijd erkennen dat je een ongezonde behoefte hebt aan een bepaald middel of activiteit. Op dat moment leg je het eigenaarschap bij jezelf neer. Je haalt jezelf uit het slachtofferschap. Dit is voor sommige mensen een lastige stap, want hiermee kun je de verantwoordelijkheid niet meer bij een ander neerleggen maar uitsluitend bij jezelf. Jij bent sowieso te allen tijde zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit van je leven. Alleen jij hebt antwoord te vinden op jouw levensvragen. Hiermee zet je jezelf in een volwassen positie en vertoon je geen kindsgedrag meer. Dat geeft je waardigheid. Je moet dus aankijken wat van jou is en het jezelf goed laten gaan. De vraag ‘wat is van de ander en wat is van mij?’ is hierbij essentieel. Het is noodzakelijk dat je om leert gaan met primaire emoties. Primaire emoties zijn verbonden aan een gebeurtenis of een wond. Ze zijn kort en heftig en maken je schoon van binnen. Vaak denk je dat je deze gevoelens niet aan kan, mogelijk aangestuurd door een overlevingsmechanisme.
Deze primaire emoties worden dan omgezet in secundaire emoties. Het is makkelijker om boos of depressief te zijn, dan de afwijzing, eenzaamheid of verdriet te voelen. Secundaire emoties zijn langdurig en ‘helen’ je niet. Het lijkt dus alsof je goed bij je emoties komt, maar dat is niet het geval. Dan ontstaat geen verwerking. Zie ook het artikel “welke emoties zijn goed voor je en welke kun je beter vermijden”. Een verslaving is vaak een symptoom van iets dat je nog in je familiesysteem hebt aan te kijken. Hoe je op jouw plek in de fontein kunt komen, beschrijf ik in mijn boek “de fontein, vind je plek”. Het is krachtiger te erkennen dat je het niet alleen kunt, dan in je eentje jaar in jaar uit aan te blijven modderen. Kijk daarom bijvoorbeeld ook op de website van Jellinek en zoek professionele hulp.’
Als je verslaafd bent (en dit weet van jezelf), maar geen innerlijke drijfveer voelt om er vanaf te komen: hoe kun je jezelf dan toch helpen?
Els: ‘Dan is de situatie kennelijk nog niet erg genoeg. De winst om te gaan veranderen is blijkbaar te laag versus de prijs die je moet betalen om van je ongezonde patroon af te komen. Vaak moet het eerst nog slechter gaan, voordat je de motivatie vindt om er iets aan te doen. Soms helpt het na te denken hoe je wilt dat je vrienden, familie en collega’s over je praten tijdens je begrafenis. Helpt je huidige gedrag je dat beeld voor elkaar te krijgen? We zijn heel goed in bucketlists en to do lijstjes. Maar beschik je ook over een ‘to be-lijstje’ dat beschrijft hoe je wil zijn als mens?’
Hoe ga je als omgeving om met iemand die verslaafd is?
Els: ‘Leef mee, maar zet jezelf niet klem in medelijden. Dan ga je redden en dat ontneemt de ander de veerkracht die nodig is om een situatie te keren. Als je de letterlijke en figuurlijke rommel van de ander iedere keer opruimt, of steeds weer de schulden van de ander betaalt, houd je de situatie in stand. Jij hebt dan te leren om het uit te houden dat het jou goed gaat, terwijl het niet goed gaat met iemand die je dierbaar is. Dan voel je je schuldig. Een kind wil onschuldig zijn, een volwassen mens weet dat het niet kan ontkomen aan het gevoel van schuld. Dat heb je uit te houden en te verduren. Zie ook het artikel ‘Soms is het makkelijker om het jezelf slecht te laten gaan, dan je geluk te nemen.’
Voor jezelf kiezen
Heb het lef voor jezelf te kiezen. Dat betekent niet dat je iemand aan zijn lot moet overlaten. Observeer het verslavingsgedrag, geef feedback op het gedrag van de ander en stel waar nodig grenzen. Doe wat ondersteunend en gepast is en moedig de ander aan in positieve gedragsveranderingen. Niets meer en niets minder. Geniet ondertussen van het aangename van het leven. Carl Jung zei: ‘Alleen de paradox kan de volheid van het bestaan bij benadering bevatten’. Dus wat je ook besluit om al dan niet te doen, zorg dat het je gelukkig maakt en dat de fontein blijft of gaat stromen.’ Kijk voor meer info op elsvansteijn.nl.
MEER LEZEN VAN ELS VAN STEIJN?
1. Zo blijf je in je kracht staan als je ouders aftakelen
2. Waarom een gezonde relatie begin bij kunnen ontvangen
3. Waarom volwassen worden soms vraagt om slachtoffers maken
4. Zo maak je van kerst een helend samenzijn
5. Dit is de impact van familie op jouw hooggevoeligheid
6. Dit is hoe je een relatie goed afsluit
7. Wat jij niet draagt wordt niet doorgegeven
8. De impact van een onveilige jeugd op je vermogen tot hechten
9. Waarom je eigen grootsheid omarmen moeilijker is dan jezelf klein houden
10. Zo ontdek je jouw emotionele triggers
11. Dit is waarom je je 2 minuten écht verdrietig voelen helend werkt
12. Dit is wat jouw oordelen over een ander prijsgeven over jezelf
13. Familiesystemen-expert over samengestelde gezinnen: zo vindt iedereen zijn plek
14. Familiesystemen expert: dit is de invloed van je familie op depressie, somberheid en erger…
15. Dit is de invloed van opgroeien zonder (biologische) ouders op je leven
