Je het zwarte schaap in de familie voelen: uit de Kinship Panel Study (NKPS), een langlopend onderzoek naar familiebanden in Nederland, blijkt dat 1 op de 8 volwassenen er last van heeft. Zwarte schapen hebben het gevoel dat ze niets goed kunnen doen, overal de schuld van krijgen en ‘niets waard’ zijn in de ogen van hun ouders. Hoe je met deze plek binnen het gezin omgaat lees je hier.
Het zwarte schaap: als jij het minst favoriete kind bent
Als jij je het zwarte schaap in de familie voelt, heb je misschien weleens gedacht of gehoord dat je overdrijft of het zelfs verzint. Maar uit onderzoek blijkt dat de meerderheid van de ouders wel degelijk soms of stelselmatig een kind voortrekken. De Vlaamse evolutionair psychologe Katherine Conger observeerde voor een onderzoek ouders in interactie met hun kinderen. Ze zag dat ongeveer 70% van de vaders en 74% van de moeders het ene kind voortrekken ten opzichte van het andere. Ze waren bijvoorbeeld geduldiger en luisterden beter naar het betreffende kind. Conger constateerde wel dat kinderen, ondanks het verschil in benadering en aandacht, meestal toch een vergelijkbare eigenwaarde ontwikkelden.
Differentieel opvoeden vs. voortrekken
Hierbij is het belangrijk om te benoemen dat er een verschil is tussen differentieel opvoeden en voortrekken. Differentieel opvoeden houdt in dat je verschillend met kinderen omgaat afhangende van hun specifieke aard en behoeften en is belangrijk en legitiem, stelt psychiater Martine Kamphuis belangrijk en noodzakelijk. Toch kan een kind dit soort opvoedingsverschillen wel interpreteren als voortrekken en zich daardoor achtergesteld voelen. Het kind kan dan een lager zelfbeeld ontwikkelen of jaloers worden op het broertje of zusje. Belangrijk voor ouders om daar alert op te zijn.
De kiem ligt soms in de babytijd
Het kan ook nog zijn dat je een kind een keer iets extra’s geeft omdat het bijvoorbeeld heel behulpzaam is geweest. Dat kun je uitleggen aan het andere kind of de andere kinderen en wordt dan ook vaak begrepen. Kun je het bevoorrechten echter niet verklaren, dan is de kans groot dat er echt sprake is van voortrekken. En dat is schadelijk. Voor het stelselmatig voortrekken of achterstellen van een kind wordt de kiem soms al in de babytijd gelegd. Baby’s die veel huilen of slecht slapen zien vaker een ontevreden gezicht van de ouders boven hun wiegje, schrijft de Britse psychotherapeut Sue Gerhardt in Waarom liefde zo belangrijk is. Dat stimuleert de afgifte van meer stresshormonen in het babybrein, wat weer meer ‘negatief’ gedrag en gefrustreerdere ouders tot gevolg heeft… zo ontstaat een vicieuze cirkel.
Gevolgen voor alle kinderen
De positie van zondebok of het zwarte schaap kan ook ontstaan door, of verergerd worden, als een kind niet kan of wil voldoen aan verwachtingen van de ouders. Als het er anders uitziet, andere interesses heeft dan gezinsleden, zich anders gedraagt of keuzes maakt die als gek of anders worden gezien. Je als kind het zwarte schaap van de familie voelen kan grote gevolgen hebben in je volwassen leven zoals straatvrees, depressie, een laag zelfbeeld en sociale fobieën, laat het familieonderzoek NKPS zien.
Ook voor broertjes en zusjes heeft het vaak gevolgen: die kunnen zich gaan voelen en zien daarnaast dat de waardering van hun ouders voorwaardelijk is. Daardoor worden ze onzeker over de liefde van anderen en krijgen ze ook vaak last van een gebrek aan eigenwaarde en angstige hechtingsstijl. Ze zijn bang om in het ‘verkeerde kamp’ terecht te komen en gaan zich misschien onbewust aan de kant van de ouders scharen. Tijdens hun puberteit komen ze moeilijk los, want verzet tegen de ouders brengt hun favoriete positie misschien wel in gevaar. De dynamiek van zondebok versus lievelingskinderen vormt dus een bedreiging voor de psychologische gezondheid van alle kinderen in het gezin.
Steun van anderen
Gelukkig is het wel mogelijk om je te ontdoen van dit gevoel een zondebok te zijn. Respondenten in het familieonderzoek NKPS noemden een goede opvang door schoonfamilie of vrienden, een goede relatie met de partner en eigen kinderen, het geloof, eigen kracht of karakter als manieren om hun eigenwaarde te vergroten. In therapie aan de slag gaan met wonden uit je verleden en het gesprek erover beginnen met je broers of zussen kan ook helend zijn.
Het archetype van het zwarte schaap
Tenslotte kan het helpen met een meer psycho-spirituele blik naar het archetype van het zwarte schaap te kijken. Volgens sommige psychologische en spirituele theorieën, zoals de familiesysteemtheorie, projecteert een familie vaak onbewust alle collectieve pijn, spanning, angst en duisternis van het gezin op het zwarte schaap. Het betreffende kind voelt dat natuurlijk en gaat zich daar dan (nog meer) naar gedragen, zodat de rest van de familieleden naar het kind kan wijzen en kan zeggen: ‘Kijk, hij/zij is het probleem, niet wij.’ Zo blijven de onderliggende disfunctionele patronen die eigenlijk aandacht vragen onbesproken.
Bronnen: Psychologie Magazine, Psychology Today
