Psychisch lijden wordt vaak als een individueel probleem gezien. Iets dat zich in je hoofd afspeelt, en dat je vooral zelf moet ‘aanpakken’ met behulp van therapie, medicatie of veerkracht-training. Maar wat als de echte sleutel tot herstel niet ligt in jezelf, maar in menselijk contact? Psychiater en hoogleraar Jim van Os geeft zijn visie.
Psychisch lijden: dit is waarom de beste remedie een ander mens is
Volgens Jim van Os is psychisch lijden zelden een geïsoleerd hersenprobleem. Het ontstaat vaak in relatie tot anderen. Het kan daarom ook alleen in relatie tot anderen verzachten en helen. In Neurodiversiteit begrijpen, een deel van de Kopzorgen-reeks, laat Jim zien hoe psychische kwetsbaarheid vaak verbonden is met onbegrepen zijn, met botsen tegen sociale normen, met het gevoel nergens écht te passen.
Lijden is geen defect, maar een botsing
In een samenleving die is ingericht op gemiddelden, worden verschillen al snel als afwijkend gezien. Wie worstelt met concentratie, overprikkeling of intense emoties, loopt het risico gelabeld te worden als ‘ziek’. Maar vanuit het perspectief van neurodiversiteit is psychisch lijden niet zozeer het gevolg van een defect in het brein, maar van een botsing tussen hoe iemand werkt en wat de omgeving vraagt. Neurodiversiteit erkent dat ieders brein zich anders ontwikkelt: met eigen ritmes, gevoeligheden en manieren van informatieverwerking. Die verschillen zijn geen stoornissen op zich. Ze worden pas problematisch wanneer er te weinig ruimte is om anders te mogen zijn. De echte frictie ontstaat in systemen – school, werk, zorg – die gebouwd zijn op standaardnormen waar niet iedereen in past.
Dat betekent niet dat lijden ‘tussen de oren zit’, maar dat het voortkomt uit herhaalde ervaringen van falen, onbegrip en buitensluiting. Als iemand voortdurend moet vechten tegen een omgeving die geen aansluiting biedt, dan raakt niet alleen het functioneren onder druk, maar ook het zelfbeeld. Zo wordt psychisch lijden een logisch gevolg van voortdurende botsing. Het is dus geen defect, maar een noodsignaal.
Wat is neurodiversiteit eigenlijk?
Neurodiversiteit is geen diagnose, maar een manier van kijken naar het menselijk brein. In plaats van te focussen op wat afwijkt, vertrekt dit begrip vanuit natuurlijke variatie: ieder brein ontwikkelt zich anders, met eigen gevoeligheden, ritmes en manieren van waarnemen. Volgens Jim en Simona zijn kenmerken zoals ADHD, autisme of hoogsensitiviteit geen defecten, maar uitingen van hoe een brein zich vormt in wisselwerking met zijn omgeving. Toch worden deze verschillen vaak benaderd als ‘stoornissen’, die gecorrigeerd moeten worden. Neurodiversiteit stelt net het omgekeerde voor: het probleem ligt zelden bij het individu, maar in een omgeving die geen ruimte biedt voor verschil. Het vraagt dus geen standaardoplossing, maar afstemming op maat en vooral: erkenning.
Wat maakt echt het verschil?
Herstel begint niet bij wie lijdt, maar bij hoe de omgeving reageert. Psychisch lijden ontstaat vaak wanneer iemand zich onveilig, onbegrepen of afgewezen voelt in zijn omgeving. Bijvoorbeeld op school, op het werk of thuis. Dan kan zelfs een kleine afwijking van de norm al leiden tot schaamte en isolement. Wat écht helpt, is een omgeving die luistert in plaats van corrigeert. Wanneer ouders, leerkrachten of hulpverleners zich afstemmen op iemands unieke noden, ontstaat ruimte om te ademen. Ruimte waarin iemand zich mag tonen zoals hij is; met alle eigenheden, gevoeligheden en behoeften. Niet het medisch standaardprotocol, maar de persoon maakt het verschil. Volgens Jim en Simona ligt de sleutel tot herstel in relaties waarin aandacht, flexibiliteit en erkenning centraal staan. Geen snelle oplossing, wel het begin van wat telt: je gezien weten zoals je bent.
Kracht van een ander mens
Psychisch lijden vraagt niet in de eerste plaats om een diagnose, een pil of een behandelplan. Het vraagt om iemand die blijft: iemand die luistert zonder te willen oplossen. Die niet oordeelt, maar aanvaardt. Die naast je gaat staan in plaats van tegenover je. Volgens Jim ligt de sleutel tot herstel in de relatie, dus niet bij het individu, niet in het brein. We herstellen niet in isolatie, maar in verbinding. Soms is één mens die écht kijkt, écht hoort en écht blijft al genoeg om het verschil te maken. Want de beste remedie is zelden een methode. Het is een mens.
Over Jim van Os
Jim is hoogleraar psychiatrie aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Als psychiater en oprichter van PsychoseNet doorbreekt hij hardnekkige mythes over psychisch lijden en pleit voor een radicaal andere kijk op geestelijke gezondheid.
Meer lezen?
Dit artikel is geïnspireerd op het boek Neurodiversiteit begrijpen in 33 vragen van Jim van Os en Simona Karbouniaris, verschenen in de Kopzorgen-reeks. Een reeks die breekt met klassieke denkpatronen over geestelijke gezondheid en ruimte maakt voor begrip, nuance en verbinding.
