Victim blaming: waarom slachtoffers van misbruik en mishandeling soms zélf de schuld krijgen

Je hebt het vast (onbewust) weleens zien gebeuren. Of erger; je bent zelf slachtoffer van victim blaming. Het is een term die doelt op het onterecht beschuldigen van een slachtoffer van (seksueel) geweld. Vooral vrouwen hebben regelmatig te maken met deze ernstige vorm van manipulatie. Het kan ervoor zorgen dat je je nooit (opnieuw) uit durft te spreken over een trauma of jezelf óók de schuld bent gaan geven van wat je is overkomen. Waar victim blaming vandaan komt en hoe je het kunt voorkomen vertelt schrijfster en activiste Tessel ten Zweege. 

Victim blaming: waarom slachtoffers van misbruik en mishandeling soms zélf de schuld krijgen

Tessel: ‘Het idee dat je geweld kunt toelaten, uitlokken of dat het eigenlijk allemaal wel meeviel, noemen we victim blaming. Je hebt het vast wel eens gehoord in een zaak over bijvoorbeeld naaktfoto’s die zijn uitgelekt. Dit cybergeweld wordt meestal weggewuifd door mensen die zeggen: Dan had je maar geen naaktfoto moeten maken. Dat slaat natuurlijk nergens op! Er is niets mis met naaktfoto’s maken en slachtoffers zijn nooit de schuldige. Victim blamen komt voor in de omgeving van het slachtoffer, door vrienden, familie, de dader. Soms doet het slachtoffer het zelfs zelf: dat noem je geïnternaliseerd victim blamen.’

Waar komt de neiging tot victim blaming vandaan?

Tessel: ‘Victim blaming komt vaak voor vanaf (vaker witte) mannen, jegens vrouwen (vaker vrouwen van kleur). Dat komt door heersende stereotypen over vrouwen en mensen van kleur die hen neerzetten als minder geloofwaardig. En omdat mannen dit soort dingen zelf minder meemaken en hierdoor denken dat het dan over het algemeen niet zoveel gebeurt. Feministisch denker Patricia Hill Collins legt uit in haar boek Black Feminist Thought, dat mensen bovendien vaak denken een objectief oordeel te kunnen vellen over een situatie waar zij niets mee te maken hebben, tegenover mensen die wél in de situatie verstrengeld waren. Ze heeft het bijvoorbeeld over de sociologiefaculteit, waarin ze van witte mannen les kreeg over sociale kwesties en machtsverhoudingen. Dit terwijl zij zich als zwarte vrouw die dagelijks daadwerkelijk racisme ervoer niet echt kon vinden in de zogenaamd ‘objectieve’ verhalen van haar professoren.

Separate knowers

Hill Collins onderscheidt twee groepen mensen. Ten eerste separate knowers, die denken als enige objectief te kunnen zijn. Zij hebben het idee dat de identiteit van iemand zijn ideeën beïnvloedt en bevooroordeeld. Ze zien de emoties die de situatie heeft opgeroepen en de beleving van de persoon in kwestie als niet betrouwbaar. Zo schreef ik in juli 2020 een artikel voor OneWorld over een Instagramaccount dat bekende Nederlandse mannen aan de schandpaal nagelde vanwege anonieme beschuldigingen van geweld en verkrachting. Het account veroorzaakte veel ophef en werd fel bekritiseerd vanwege de anonimiteit van de inzendingen. ‘We kunnen ons afvragen of dit account ‘de manier’ is om seksueel misbruik aan te kaarten. Het lijkt me echter zinniger om die energie te steken in de vraag waarom zoveel slachtoffers alleen in anonimiteit hun verhaal kwijt durven. Want als onze maatschappij en ons rechtssysteem voor hen veilig zouden zijn, was zo’n Instagram-account niet nodig geweest,’ betoogde ik. Van een mannelijke vriend kreeg ik te horen dat ik gewoon partijdig was vanwege mijn eigen ervaring met geweld door een man. Daarom zou ik geen objectieve mening over de zaak kunnen vormen.

Connected knowers

Deze vriend was naar zijn mening niet betrokken bij het thema van het account, en kon als ‘separate knower’ het instagramaccount beoordelen zonder vooroordelen. ‘Connected knowers hebben daarentegen juist het idee dat de identiteit en ervaring van iemand bijdragen aan diens kennis en ideeën,’ legt Hill Collins uit. Het zou goed zijn als we allemaal wat meer ons best deden een connected knower te zijn. In een discussie over alledaags racisme bijvoorbeeld, hecht ik meer waarde aan de anekdotes van een persoon van kleur dan van een wit mens. Hoewel beide personen in dezelfde wereld leven, heeft een persoon van kleur meer geleefde ervaring wat betreft racisme. Deze heeft naar mijn mening dus meer autoriteit over dit onderwerp dan een wit persoon die pretendeert objectief te zijn.’ (lees meer in het artikel over ‘Skin in the Game en authenticiteit‘ mocht je dit een interessant onderwerp vinden)

Kun je een aantal voorbeelden geven van victim blaming?

Tessel: ‘Ik kreeg zelf van een vriendin, die had meegekregen hoe gemeen mijn vriend af en toe naar mij deed, de opmerking: ‘Ik zou bijna denken dat je wordt mishandeld, maar jij zou dat nooit toelaten.’ Ik was mezelf toen al erg aan het victim-blamen en dit maakte dat alleen maar erger. Victim blaming wordt trouwens ook wel het Medusa-syndroom genoemd, refererend naar het mythische figuur Medusa. Zij werd volgens de Griekse mythe verkracht door Poseidon en werd daarvoor gestraft door Poseidon’s jaloerse geliefde Athene. Dat is een klassiek voorbeeld. Een wat moderner voorbeeld is zangeres Famke Louise, bekend geworden via controversiële video’s op YouTube. Zij deelde in 2018 in een interview met MTV dat ze vroeger werd mishandeld op school. Haar muziekclipjes zijn meestal al een brandhaard voor haatcomments over haar provocatieve kleding en guitige lyrics. Maar onder dit interview ging het al helemaal los. De reacties onder de video variëren van ‘Wij worden mishandeld door haar kop’ tot ‘Nu je bekend bent ga je zielig doen?’

Je kunt ook ‘per ongeluk’ aan victim blaming doen als je niet weet hoe te reageren op een slachtoffer. Heb je daar tips voor?

Tessel: ‘Als iemand je hun traumatische ervaring met (seksueel) geweld toevertrouwt, zijn daar hoogstwaarschijnlijk veel zenuwen aan vooraf gegaan. Het is een kwetsbaar en cruciaal moment in het helingsproces van het slachtoffer. Wees kritisch naar jezelf. Wat impliceer je met de woorden die je zegt? Geweld laat je niet toe en je vraagt er niet om. Het is nooit verdiend of goed te praten. Leg de schuld bij de schuldige. Neem het verhaal dat je wordt toevertrouwd serieus, laat het slachtoffer merken dat je hen gelooft.’

Over Tessel ten Zweege

Tessel studeert Gender Studies aan de Universiteit Utrecht, brengt haar Instagramvolgers in beweging met haar activisme en schrijft voor OneWorld, VICE en Bedrock Magazine. Seksueel geweld, anticonceptie en hormonale gezondheid, en biseksualiteit zijn veelvoorkomende thema’s in haar schrijfsels en illustraties.