Etty Hillesum: waarom actrice Julika Marijn dit historische icoon een podium geeft

Steeds weer wordt theatermaker Julika Marijn geraakt door de dagboeken en brieven van de joodse Etty Hillesum (1914-1943). Haar oeuvre is een hartstochtelijk pleidooi voor de liefde en de schoonheid van het leven. Met haar zoektocht naar innerlijke vrijheid in de duistere periode van de oorlog en relativerende zelfspot, is Etty’s werk voor miljoenen mensen wereldwijd een blijvende inspiratiebron. In de uitdagende tijden waarin we nu leven is Etty’s gedachtegoed actueler dan ooit en van universele waarde. Wij gingen met Julika in gesprek over haar voorstelling ‘Dat onverwoestbare in mij’ ter ere van tachtig jaar vrijheid. 

Etty Hillesum: waarom actrice Julika Marijn dit historische icoon een podium geeft

Een onverschrokken vrouw die voluit wilde leven en ondanks alles haar innerlijke licht brandende wist te houden. Etty Hillesum past in het oeuvre van Julika, die een voorliefde heeft om krachtige vrouwen uit de geschiedenis een podium te geven in het theater. Of het nu historische iconen zijn (o.a. Helene Kröller-Müller, de tweede vrouw van Rembrandt van Rijn of Prinses Diana), of haar eigen verhaal zoals onlangs op De Parade bij No Kidding over de not-mom. Julika maakt voorstellingen die de essentie raken, prikkelen en uitnodigen tot reflectie. Een ‘stemgever’ wordt ze ook weleens genoemd.

Wie is Etty Hillesum?

Julika: ‘Etty Hillesum (1914-1943) begon op 9 maart 1941 met het schrijven van een dagboek, op aanraden van handlezer en therapeut Julius Spier. Ruim twee jaar later kwam ze om het leven in Auschwitz. Pas 38 jaar na haar dood werd haar dagboek gepubliceerd, dat een intiem en persoonlijk beeld geeft van haar persoonlijke ontwikkeling en kijk op het leven. Haar boodschap is actueler dan ooit, namelijk compassie. Volgens Etty gaat het erom dat we de liefde op aarde mogen vergroten en dat iedere atoom van haat deze wereld onherbergzamer maakt, dan zij al is. Deze aarde kan alleen wat bewoonbaarder worden door de liefde. Etty kon altijd het grotere geheel blijven zien en wist: we zijn groter dan we denken. Haar dagboeken, vol inzichten en moed, worden nog altijd wereldwijd door miljoenen mensen gelezen en bewonderd.’

Waar komt je bewondering als theatermaker voor Etty vandaan?

‘Twintig jaar geleden las ik de dagboeken van Etty voor het eerst. Ik kreeg ze cadeau van mijn oma. Daarna lieten ze me niet meer los. Ik had meteen het gevoel dat ik er een vriendin bij had. Je mag zo dicht bij haar komen. Etty’s dagboeken zijn een aaneenschakeling van diepgaand en genadeloos eerlijk zelfonderzoek, doordrenkt met zelfspot en subtiele humor. Als lezer volg je haar van dag tot dag, waardoor er een ongekende intimiteit ontstaat. Die gelaagdheid, bestaande uit haar zoektocht, twijfels en groei, maakt het heel boeiend om dit in een voorstelling te vertalen. Haar woorden en wijsheid zijn tijdloos en blijven me inspireren.’

Wat is een belangrijke levensles die je van Etty leerde?

‘Wie wil je zijn? Kies je voor angst of liefde? En wat als je echt beproefd wordt? Het kiezen voor liefde zelfs in heel donkere tijden, leeft Etty ons voor. Op die manier ben ik nooit beproefd (gelukkig), maar daarmee inspireert ze me toch dagelijks in allerlei situaties. En ze kan de schoonheid van het leven blijven zien ondanks alles. Ze liep soms zelfs met een glimlach langs het prikkeldraad en bewonderde de bloemen op het lupineveld. Net zoals ze in haar dagboek die ene prachtige roos beschrijft, die tegen een muur groeit naast het bordje ‘Verboden voor Joden’.

Is de inhoud van Etty’s brieven en dagboeken nog altijd actueel?

‘Ja enorm! Misschien wel meer dan ooit. In de donkerste tijden bleef zij het licht zien en kan daarmee ook vandaag een inspiratiebron zijn. Etty weigerde in een slachtofferrol te stappen. Ze zag bijvoorbeeld niet alleen het bord ‘Verboden voor Joden’, maar óók de rozen die ernaast bloeiden. Ze kon ook compassie voelen voor haar onderdrukkers, wat haar trouwens binnen de Joodse gemeenschap niet onomstreden maakt.

Etty was een vrijdenker: ze haalde inspiratie uit het boeddhisme, het christendom, literatuur en poëzie. Altijd op zoek naar menselijkheid en innerlijke vrede, ongeacht de omstandigheden. Dat spreekt mij aan. Wat mij ook trof bij het lezen van haar dagboeken, was hoe het leven ondanks de dreiging van oorlog gewoon doorging. In de eerste pagina’s is de oorlog nauwelijks aanwezig. Ik dacht: Je kunt dus ook hevig verliefd zijn terwijl de wereld om je heen in brand staat. Etty’s inspirerende wijsheid en positieve kracht vind ik eigenlijk van alle tijden en van onschatbare waarde. Ze laat ons zien dat we met een meer uitgezoomd perspectief- ondanks alle chaos – toch vrede kunnen ervaren.’

Hoe lukte het Etty om ondanks al het verdriet van de oorlog, toch met een veerkrachtige houding in het leven te staan?

‘Etty’s verliefdheid voor de man die aanvankelijk haar therapeut was (jawel!) Julius Spier werd niet volledig beantwoord, waardoor Etty zich niet helemaal in haar verliefdheid kon verliezen. Ze werd als het ware steeds teruggeworpen op zichzelf. Dat deed ze door veel in haar dagboek te schrijven en veel te lezen. Ook had Etty had een diep geloof in iets groters en hogers. Ze geloofde in een diepe verbondenheid met het Goddelijke, het leven en de mensheid. Dat alles heeft ervoor gezorgd dat ze heel stevig in haarzelf kwam te staan. Daar gaat het over: wat is je eigen fundament en ben je trouw aan je eigen waarden? Leef je echt vanuit jezelf en kan je die kracht in jezelf vinden? Die Julius Spier zette haar trouwens aan tot het schrijven van een dagboek. Ze wilde heel graag schrijver worden maar was daar nog heel onzeker over. Het mooie is natuurlijk dat haar werk inmiddels in 21 talen vertaald is.’

Wat kunnen we verwachten van jou in de rol van Etty in het theater?

‘Ik wil mensen meenemen en raken met haar woorden en wijsheid. Verwacht dus geen klassieke biografische vertelling, maar een intieme en theatrale ervaring waarin Etty’s innerlijke strijd, haar levenslust en veerkracht écht voelbaar worden. Het decor verbeeldt Etty’s kamer aan het Museumplein in Amsterdam, de plek waar ze haar gedachten en gevoelens toevertrouwde aan haar dagboeken. Deze ruimte staat symbool voor haar innerlijke wereld, dat onverwoestbare deel in haarzelf. Zoals de Duitse dichter Rilke, die Etty vaak citeerde, het noemde: de ‘Weltinnenraum’ – de innerlijke ruimte. Ik zou graag willen dat mensen de zaal verlaten met een zacht hart. Met liefde voor het leven. En dat mensen worden uitgedaagd om anders te kijken en te denken.’

Wil je nog een laatste wijze raad meegeven? 

‘Een ding is wel zeker: men moet de voorraad liefde op deze aarde helpen vergroten. Iedere atoom haat, aan deze wereld toegevoegd, maakt hem onherbergzamer en onbewoonbaarder dan zij al is’. Dit is voor mij wel de kern van Etty Hillesum en zo waar!’ Kijk hier voor meer informatie over Julika en speeldata van ‘Etty Hillesum, Dat onverwoestbare in mij’.