Traumatherapeut Judith Herman: over het herkennen van trauma, seksueel misbruik en schaamte

De Amerikaanse psychiater Judith Herman is één van de meest vooraanstaande wetenschappers op het gebied van trauma en traumaherstel. In haar nieuwste boek Waarheid, eerherstel en gerechtigheid vroeg ze overlevenden van seksueel geweld hoe gerechtigheid eruit zou moeten zien volgens hen. Trauma survivors verlangen vooral naar publieke erkenning van hun leed. ‘Slachtoffers willen geloofd, gehoord en erkend worden in hun verwondingen. Dat geeft hen kracht om door te gaan.’ Herman is inmiddels 82 jaar oud, maar werkt nog altijd. Vijftig jaar lang luisterde de psychiater naar verhalen van slachtoffers, die, zoals ze het zelf zegt, ‘zo genereus waren om hun getuigenis met mij te delen.’ Journalist Nynke Sietsma ging voor Holistik met Judith Herman in gesprek.

Traumatherapeut Judith Herman: over het herkennen van trauma, seksueel misbruik en schaamte

In 1992 verscheen Hermans baanbrekende boek Trauma and Recovery, dat door collega-hulpverleners hét traumahandboek wordt genoemd. Na jarenlang onderzoek ontdekte de Harvardprofessor dat posttraumatisch stresssyndroom (PTSS) niet alleen speelt onder oorlogsveteranen, maar net zo goed bij mensen die langdurig hebben geleden onder seksueel geweld, partnergeweld, of politiek gevangenschap. De symptomen zijn hetzelfde, trauma is trauma.

Hoe weet je eigenlijk of je getraumatiseerd bent?  

Judith Herman: ‘Na een traumatische ervaring blijven sommige mensen in een staat van paraatheid. Alsof het gevaar elk moment kan terugkeren. Mensen met een trauma schrikken snel en blijven alert op gevaar. Slaapproblemen en nachtmerries komen veel voor en het trauma kan herbeleefd worden, waarbij herinneringen terugkomen. Het voelt dan alsof het allemaal opnieuw gebeurt. Getraumatiseerde mensen voelen zich bovendien vaak verdoofd; alsof ze niets kunnen voelen. Maar er zijn ook complexere vormen, die we onder posttraumatisch stresssyndroom scharen. Die zijn het gevolg van het langdurig blootstaan aan herhaaldelijk trauma, bijvoorbeeld door langdurig seksueel misbruik in de kindertijd.’

Want seksueel misbruik beschadigt mensen tot in hun diepste kern?

‘Als je seksueel bent aangevallen, wankelt je vertrouwen in mensen, vooral als de aanvaller een familielid is van wie je houdt, een leraar, coach, dominee, of iemand anders die je vertrouwde. Je gevoel van eigenwaarde wordt aangetast, maar ook je relaties en je algehele gevoel van veiligheid. Trauma brengt vaak een groot gevoel van schaamte met zich mee, of gevoelens als zelfhaat. Als slachtoffers erkenning, excuses en genoegdoening krijgen van de mensen om zich heen, kan het vertrouwen hersteld worden. Ook krijgen slachtoffers weer het gevoel dat ze erbij horen. Wij mensen zijn sociale wezens, we willen bij de groep horen.’

Klopt het dat slachtoffers vooral willen dat de waarheid over wat ze is aangedaan bekend wordt?

‘Ja, absoluut. Openbaarheid is voor veel slachtoffers vaak een eerste stap naar gerechtigheid.’

En hoe zit het met erkenning? Erkenning is een balsem, vertelde een slachtoffer je…

‘Erkenning is een van de dingen waar slachtoffers het meest naar verlangen. Het gaat om het erkennen van de feiten, en dat er wordt toegegeven hoeveel schade en leed de gebeurtenissen hebben aangericht. Maar daders zullen vaak ontkennen, en als ze daarna met bewijs worden geconfronteerd, het belang van die feiten afwijzen of bagatelliseren.’

Dat is ‘het valt wel mee principe’ waar je over schrijft. Ook opmerkingen als ‘boys will be boys’, of ‘zo was het toen nou eenmaal’ zijn beschadigend toch? 

‘Slachtoffers willen niet dat hun verwondingen of leed kleiner gemaakt wordt, of nog erger, belachelijk wordt gemaakt en ze willen er zeker niet de schuld van krijgen. ‘Het valt wel mee’-verweer horen we vaak van daders van seksueel geweld. Dan zeggen ze: waarom maakt ze zich zo druk? Waarom is ze zo preuts? Ze heeft geen gevoel voor humor. Het is gewoon een misverstand. Het is voorbij, waarom begint ze er nu nog over? Het zijn beschadigende uitspraken die daders doen, maar omstanders zoals familieleden of bekenden doen ze ook. Dat voelt voor veel slachtoffers als de hoogste vorm van verraad. Sommige daders lijken zich niet bewust van het feit dat ze hun slachtoffers hebben beschadigd, of verwijten ze zelfs dat ze erover in openbaarheid treden. Ze draaien de rollen om, zo van: hoezo ga jij klagen?’

Daarom is Gisèle Pelicot ook zo moedig. Zij is de Franse vrouw die 9 jaar lang werd gedrogeerd en misbruikt door haar echtgenoot, met wie ze 50 jaar was getrouwd. Hij liet haar door minstens 50 andere mannen misbruiken en filmde dat. Ze had niets door, en als ze naar een arts ging voor lichamelijke klachten, ging hij braaf mee en zei hij tegen haar: wat heb je nu weer gedaan? Hij liet haar geloven dat ze haar fysieke leed zelf veroorzaakte. Een ultiem voorbeeld van victim blaming. Pelicot eiste dat de rechtszaak tegen haar ex-man en de andere daders in het openbaar plaatsvindt, zodat iedereen het onrecht kan zien dat haar is aangedaan. ‘Zij zijn degenen die zich moeten schamen, niet ik.’ Heb je hier iets van mee gekregen?

‘O my god, ja, Gisèle Pelicot. Ze is ontzettend moedig. We moeten haar moed toejuichen, want weet je, iedere keer als een overlevende van seksueel geweld zich uitspreekt en zegt: de schande is niet van mij, maar van de dader, bekrachtigen ze iet alleen zichzelf, maar ook alle andere slachtoffers. Dat uitspreken is moedig, maar geeft anderen ook moed. Toen we ons eerste artikel over vader-en-dochter-incest opnieuw publiceerden in de jaren zeventig, was er nog geen internet. Mensen maakten kopieën van het artikel. Het ging van hand tot hand. Daarna ontvingen mijn collega en ik brieven uit heel Amerika. Mensen schreven massaal: ‘Ik dacht dat ik de enige was en dat niemand me zou geloven.’ Onlangs gebeurde iets vergelijkbaars. Een jonge Egyptische vrouw heeft mijn boek over incest eigenhandig in het Arabisch vertaald. Ook zij ontving brieven uit het hele land. Mensen willen zo graag gehoord worden en zich niet alleen voelen in hun kwetsbaarheid.’

Hoe kan je een vriend, vriendin of kennis helpen die getraumatiseerd is?

‘Het belangrijkste is luisteren. Aandachtig luisteren. Als je dat hebt gedaan, kun je de vraag stellen: ik ben er voor je, waar heb je behoefte aan?’

En waar hebben slachtoffers van seksueel geweld, zoals incest of langdurig partnergeweld, behoefte aan? 

‘Dat het leed ook wordt erkend door de mensen die om hen heen staan. Ze hebben nodig dat mensen zeggen: dit was fout, dit had nooit mogen gebeuren, je verdiende het niet om zo behandeld te worden. Ze hebben toewijding van de mensen om hen heen nodig, en dat ze onbevooroordeeld en met zorg en mededogen naar hun verhalen luisteren in plaats van met minachting en wantrouwen. Slachtoffers willen dat de schaamte van hun schouders wordt gehaald en op de schouders van de dader(s) wordt gelegd. Als dat gebeurt, als de schaamte op de juiste plek terechtkomt, begint het helingsproces pas. Daarnaast hopen slachtoffers dat de nodige stappen worden ondernomen om te voorkomen dat daders in herhaling vallen. Ze willen het verleden niet wreken, maar de toekomst beter maken. Daarna kunnen ze pas rouwen om een verleden dat ze niet over kunnen doen.’

Je hebt niet het makkelijkste werk. Hoe bleef je zelf overeind?

‘Ik heb gezorgd voor de juiste mensen om me heen en zeg ook altijd tegen collega’s: doe dit werk niet alleen. Zorg dat je een support system om je heen verzamelt, zowel professioneel als privé. Ikzelf heb mijn vrienden, mijn collega’s en heb me altijd in vrouwengemeenschappen bewogen die me sterkten. Ik heb altijd schouders gehad waarop ik kon uithuilen, en mensen om me heen met wie ik het leven vierde. We zongen, dansten, en organiseerden gezellige bijeenkomsten op het strand waar we lol maakten.’

Je bleef zingend en dansend overeind?

‘Als je veelvuldig verhalen hoort over wat mensen elkaar kunnen aandoen, dan is het zaak om je met de leukste, en beste mensen te omringen.’

Dans en zing je nog steeds?

‘Niet meer zo veel. Mijn gezondheid wordt ietsje minder. Maar ik wandel nog steeds. En weet je, ik heb mijn kat.’

De kat houdt je ook fit!

‘Ach, je kent de uitspraak vast wel. Een hond heeft een baasje en een kat een bediende. De kat houdt me in beweging.’

Waarheid, eerherstel en gerechtigheid – Een onderbelichte fase in het proces van traumaheling van Judith Herman verscheen onlangs bij Uitgeverij Mens (€27,50).