We leven in een tijd waarin genieten als een verplichting kan voelen en verlangens voor veel mensen direct bevredigd kunnen worden. Is het niet met spullen en fysieke ervaringen, dan wel met een eindeloze stroom van prikkelende virtuele content. Maar hoe kan het dan, dat we ons toch vaak nog onbevredigd voelen? Zijn onze diepste verlangens wel te vervullen? Deze wezenlijke vragen onderzoekt filosoof en journalist Martijn Meijer in ‘De droom van het genot. Waarom ons verlangen nooit bevredigd wordt‘. We gingen met hem in gesprek.
Filosoof verklaart hedonistische illusie: waarom ons genot nooit helemaal bevredigd wordt
Het is een fascinerend mechanisme: je vervult een verlangen en toch voelt het niet voor de volle honderd procent bevredigend. Of het is slechts van hele korte (frustrerende) duur. Voordat je het weet, ben je weer op zoek naar een volgende mogelijkheid om tot diepere vervulling te komen. En laat onze maatschappij hier nou heel slim op inspelen. Denk aan het eindeloos series kijken, al swipend vanaf de bank romantische liefde willen vinden en de continue stroom aan festivals die tegenwoordig midden winter al lijkt te beginnen. Ook filosoof Martijn is bekend met dit onbevredigde verlangen dat hij terugvoert naar zijn kindertijd. ‘Toen ervaarde ik voor het eerst dat je precies kunt krijgen wat je wil en toch niet helemaal tevreden kunt zijn. Als kind schreef ik op mijn verlanglijstje wat ik wilde hebben voor mijn verjaardag, bijvoorbeeld een spelcomputer. In mijn fantasie zag ik mezelf allerlei spelletjes doen en het plezier dat ik daaraan zou beleven, leek onuitputtelijk. Maar als ik dat cadeau vervolgens kreeg, viel het allemaal toch een beetje tegen. Natuurlijk genoot ik wel van mijn spelcomputer, maar dat gevoel werd na verloop van tijd minder. Eigenlijk had ik iets anders willen krijgen, bedacht ik dan, een cadeau dat nog mooier zou zijn geweest’. Ongetwijfeld een heel herkenbaar voorbeeld. Wij spraken Martijn over de verplichting van genieten, de hedonistische illusie en wat je iemand toe kan wensen als ‘geniet er lekker van’ een averechts effect krijgt.
Leven we op dit moment in een hedonistische tijd?
Martijn: ‘Dat is wat je vaak hoort en ook wel lijkt te kloppen, als je om je heen kijkt: we leven in een tijd van overvloed. We kunnen eten, drinken, gamen, feesten, reizen en films en series kijken tot we erbij neervallen. En als we door sociale media scrollen zien we altijd wel beelden van mensen die ontzettend veel plezier lijken te hebben op een festival of een vakantie. Maar er is toch iets vreemds aan de hand met die overvloed, want hoe veel we ook consumeren en hoe vaak we ook uit de band springen, we blijven altijd hongeren naar meer. Blijkbaar vinden we toch niet echt bevrediging. En vaak volgt er teleurstelling op het genot dat we ervaren, want het was toch niet helemaal wat we ons erbij voorstelden. Het is daarom de vraag of we inderdaad in een hedonistische tijd leven… Misschien is al dat genot wel een illusie. Of anders gezegd: misschien is genieten helemaal niet zo makkelijk als het lijkt en is echt genot schaars.’
Waar komt jouw fascinatie voor genot vandaan?
‘Ik begon me steeds meer te verwonderen over hoe het verlangen mij iedere keer weer voor de gek hield en me allerlei valse beloften voorspiegelde. Omdat ik dat mechanisme wilde begrijpen, heb ik mijn boek geschreven.’
En wat heb je ontdekt over dat mechanisme?
‘Kort gezegd, dat ons verlangen in al die objecten waar het zich op richt (of dat nu een spelcomputer is of een nieuwe geliefde) de illusie van het ultieme genot najaagt. Wat ik daarmee bedoel, is dat we op een alledaags niveau wel naar allerlei concrete zaken verlangen, maar dat daaronder een diepere behoefte schuilgaat aan iets wat ons totaal kan vervullen; iets wat ons, gemankeerd als we zijn, weer tot een compleet mens zal maken. In deze toestand zullen we eindelijk genoeg hebben en hoeven we niet langer het pijnlijke verlangen te voelen naar alles wat we niet hebben. Deze totale vervulling is een droom die we ons hele leven vergeefs proberen te verwerkelijken. Daarom valt alles wat we wel in handen krijgen altijd een beetje tegen. Maar misschien is dat ook niet erg en is het eigenlijk wel goed dat ons verlangen levend blijft. Wat zouden we immers moeten beginnen als we nergens meer naar verlangden?’
Hoe herkennen we bij onszelf hedonistisch gedrag?
‘Ik denk dat extreme genotzucht te maken heeft met het overschrijden van grenzen. Onze persoonlijke fysieke en psychische grenzen worden doorbroken wanneer we bezeten worden door een eindeloos verlangen. Maar ook de grenzen van anderen mensen of van de leefomgeving kunnen worden overschreden door ons hedonistisch gedrag. Genieten heeft natuurlijk in zichzelf al iets mateloos. Een beetje genieten, dat kan eigenlijk niet. Toch is er wat voor te zeggen om maat te houden en in balans te blijven als je geniet. Dat klinkt saai, maar we moeten beseffen dat mateloosheid ons uiteindelijk uit evenwicht brengt. Als we onszelf steeds maar te buiten gaan, dan ontstaat er een innerlijke disbalans. We raken afgestompt en het genot begint zijn waarde verliezen. Vervolgens hebben we steeds meer genotsprikkels nodig om nog hetzelfde te kunnen voelen. Kijk maar naar verslavingen: we moeten steeds meer drinken, gokken of snuiven om nog iets te voelen. Op het laatst kunnen we helemaal geen plezier meer ervaren buiten het gebruik van het middel, dat ons leven helemaal heeft overgenomen. Zo zien we hoe extreem hedonisme zichzelf in de voet schiet.’
Is hedonisme dan iets wat ‘slecht’ is?
‘Het is niet mijn bedoeling om bepaalde vormen van genot te veroordelen als slecht. Ik wil er vooral op wijzen dat genot zich niet laat afdwingen en dat het vaak aan onze greep ontsnapt. Het grappige is trouwens dat in deze tijd juist een gebrek aan genot slecht wordt gevonden. Genieten is bijna een sociale plicht: het is iets wat je moet doen om erbij te horen. Genot is een onderdeel van het soort leven dat iedereen nastreeft, zo lijkt het wel: een leven dat draait om luxe, overdaad en plezier. Een leven waarin alles precies zo verloopt hoe ik het wil en waarin ook mijn verlangens perfect bevredigd worden. Iemand die de indrukt wekt dat hij volop geniet, krijgt dan ook van alle kanten waardering. Maar iemand die daar niet toe in staat is, om welke reden dan ook, is sociaal gezien in overtreding. Hij dient zich bijna te verantwoorden voor zijn gebrek aan plezier.
Hedonistische illusie
Zo zie je hoe de moraal gekanteld is in de loop der tijd. Neem bijvoorbeeld seks: terwijl men vroeger vond dat je daar niet te veel van mocht genieten, is nu het dominante idee dat je er juist van moet genieten. Want als je niet van seks kunt genieten, dan zou er geestelijk of lichamelijk iets mis met je zijn. Seks wordt dan ook vaak voorgesteld als iets wat ‘gewoon lekker’ is en waar je, als je daar zin in hebt, een dosis genot uit kunt halen. Dat er ook een element van kwetsbaarheid en onzekerheid meespeelt als twee mensen zich seksueel voor elkaar openstellen, wordt daarbij voor gemak genegeerd. Ik bespeur in die houding tegenover seks de hedonistische illusie dat genot iets is wat we zomaar kunnen grijpen als we er behoefte aan hebben. Maar zo zit het niet. Genieten is niet iets waar we actief naar kunnen streven, maar iets wat we passief kunnen ontvangen, als we ons ervoor openstellen.’
Aanmoedigen om maar ‘flink te genieten’ tijdens een vakantie bijvoorbeeld hebben op mij soms een averechts effect. Kun jij dit verklaren? Ik weet niet precies hoe je dat doet namelijk; van het ene op het andere moment ‘genieten’…
‘Zoals ik zei, genot is tegenwoordig een verplichting. Het is iets wat ons wordt opgelegd door de media, door onze omgeving, door de maatschappij. Maar het probleem is: zodra genieten verplicht is, gaan we ons schuldig of somber voelen omdat we niet helemaal aan die verplichting kunnen voldoen. We zullen immers nooit genoeg genieten vergeleken bij de idealen die ons voorgespiegeld worden. Met als gevolg dat we gaan doen alsof, om onszelf en anderen ervan te overtuigen dat we genieten. Zo wordt er een groot toneelspel gemaakt van het genot; een toneelspel waar we aan mee moeten doen als we erbij willen horen.’
Wat is volgens jou een meer authentieke wens om iemand mee te geven?
‘Ik hoop dat het niet al te zeer tegenvalt – is dat niet een goede wens? Een grapje natuurlijk, maar ook weer niet. Veel van ons plezier wordt bedorven door overspannen verwachtingen. Alles valt tegen als je altijd naar iets beters verlangt. De kunst van het genieten is dan ook om het beste te maken van wat je krijgt.’
Mis nooit meer iets van Holistik!
Schrijf je in voor onze newsletter & never miss a single story.Ja, houd mij op de hoogte!
